İBN MÂCİD
(ابن ماجد)
Şihâbüddîn Ahmed b. Mâcid b. Muhammed b. Amr en-Necdî (ö. X./XVI. yüzyılın başları)
Arap denizcisi.
Uman’a bağlı Culfâr’da dünyaya geldi. Doğum ve ölüm tarihleri kesin olarak bilinmemekle birlikte IX. (XV.) yüzyılın ikinci yarısında yaşadığı ve X. (XVI.) yüzyılın başlarında ileri bir yaşta iken vefat ettiği sanılmaktadır. Necidli bir denizci ailesine mensuptur. İbn Mâcid, uzun denizcilik tecrübesinin yanında atalarının bilgi mirasına da sahipti ve sadece bir denizci olarak kalmayıp babası gibi bildiklerini kaleme aldı; eserleri uzun süre Kızıldeniz ve Hint Okyanusu denizcilerine rehberlik etmiştir. Babasının el-Hicâziyye adlı kitabını gayet iyi incelemesinin dışında İbn Mâcid’in Abbâsî döneminin meşhur üç denizcisi Muhammed b. Şâzân, Sehl b. Ebân ve Leys b. Kehlân’ın yazdıklarından da faydalandığı bilinmektedir (Kitâbü’l-Fevâǿid, s. 343-344). Ancak onların verdikleri bilgiler XV. yüzyıla kadar eskimiş, bahsedilen bazı kasaba ve limanlar zamanla yok olmuş, bazılarının da adları değişmişti. İbn Mâcid, bu üç deniz âlimini dikkate alarak kendisine “dördüncü” demektedir. Bununla beraber her üçünün çalışmalarındaki bazı noktaları eleştirerek çoğu bilgilerin orijinal olmadığını söyler (a.g.e., s. 10, 14-15, 16-18). Fakat adı geçen Abbâsî âlimlerinin kitapları günümüze ulaşmadığından İbn Mâcid’inkini onlarla mukayese etme imkânı bulunmamaktadır. İbn Mâcid, o güne kadar Arapça yazılmış astronomi ve coğrafya eserlerini de incelemiş ve denizcilik konusunda yetişmek isteyenlere bunları okumalarını tavsiye etmiştir. Bu eserlerin başlıcaları Abdurrahman es-Sûfî’nin Kitâbü’t-Teśâvîr’i (Kitâbü Śuveri’l-kevâkibi’ŝ-ŝâbite), Hasan b. Ali el-Merrâküşî’nin CâmiǾu’l-Mebâdiǿ ve’l-ġāyât’ı, Nasîrüddîn-i Tûsî’nin Zîc-i İlħânî’si, Yâkūt el-Hamevî’nin Kitâbü’l-Müşterik’i, İbn Saîd el-Mağribî’nin Kitâbü Coġrâfyâ fi’l-eķālimi’s-sebǾa’sı (Kitâbü Basŧi’l-arż fi’ŧ-ŧûl ve’l-Ǿarż), İbn Havkal’in Śûretü’l-arż’ı, Uluğ Bey’in Zîc’i, Bettânî’nin ez-Zîcü’ś-Śâbiǿî’si, Halife Me’mûn tarafından kısmen Arapça’ya tercüme ettirilen Batlamyus’un el-Mecisŧî’si, İbn Şâtır el-Mısrî’nin Zîc’i ve Ebü’l-Fidâ’nın Taķvîmü’l-büldân’ıdır.
Zamanında mevcut bilgilerden mümkün olduğu ölçüde faydalanmasının ötesinde İbn Mâcid bunlara kıble yönünün tesbiti gibi önemli konularda katkılarda da bulunmuştur. Ķıbletü’l-İslâm adlı eserinde dünyanın farklı bölgelerinde kıblenin nasıl belirleneceğini anlatmakta ve bu münasebetle pusula (kumpas) hakkında geniş bilgi vermektedir. Pusulanın beytü’l-ibre / hokkası içine manyetik iğneyi ilk defa İbn Mâcid yerleştirmiştir. Bilindiği kadarıyla pusulayı bulan ve geliştirenler Çinliler’dir. Sung döneminde kullanılan pusula, balık şeklinde bir tahta üzerine oturtulmuş bir mıknatıs taşı ile güneyi gösteren bir iğneden ibaret olan ve suda yüzen bir aletti. Çin kozmik sembolizminde imparator kutup yıldızını temsil ederdi ve dolayısıyla tahtta otururken yüzünü güneye çevirirdi. Bu, Arap yazarlarının sonraları sık sık atıfta bulundukları “yüzen balık” şeklindeki pusuladır. Bununla beraber İbn Mâcid’in pusula iğnesini yerleştirme tekniğinin bir yenilik olduğunda şüphe yoktur.
İbn Mâcid’in deniz kıyıları üzerine yaptığı araştırmalardan onun, Batlamyus ve Sûrlu Marinos’un etkisiyle dünyanın güneyinde bilinmeyen toprakların varlığına inanan Ortaçağ müslüman coğrafyacılarından ayrıldığı anlaşılmaktadır. Ona göre Doğu Afrika kıyısındaki Sofâla’ya varıldığında Madagaskar solda, Afrika anakarası sağda kalmakta ve kıyı önce batıya, sonra da kuzeye dönerek Atlas Okyanusu’nun başlangıcını oluşturmaktadır. Buradan sırasıyla anakarada yer alan Kânim’e, Esıfî’ye ve daha sonra da Septe’ye (Ceuta) ulaşılır ki burası Akdeniz’in giriş kısmıdır (Kitâbü’l-Fevâǿid, s. 273-274). İbn Mâcid, bir başka yerde Hint Okyanusu’nun Atlas Okyanusu’na bağlantılı olduğunu açıkça ifade etmekte (a.g.e., s. 113), Madagaskar adasını tanımlarken de güneyinde Hint Okyanusu’nun bulunduğunu söyleyip buranın Atlas Okyanusu’nun güney kesiminin başlangıcı olduğunu belirtmektedir (a.g.e., s. 293). Bütün bunlar, onun dünyanın güneyinde bilinmeyen toprakların varlığına inanmadığını göstermektedir.
İbn Mâcid Hint Okyanusu’na açıldığında Sûliyân (Şûliyân [ = Tamil gemicileri]), Kunkanîler (Konkan, Maharaştra, Hindistan) ve Gucerâtîler tarafından hazırlanan iskele ve limanlarla ilgili kıyasâtı (yıldızların ufuk hattından yüksekliği) kullanmaktaydı; bu denizcilerin bir kısmını şahsen tanımış ve zaman zaman onların kılavuzluğundan da yararlanmış olmalıdır. Vasco de Gama’nın İbn Mâcid’in rehberliğinde Hindistan’a gittiği konusunda ise şüphe yoktur. Portekiz kaynakları her ne kadar İbn Mâcid’i ismen zikretmiyorsa da Kutbüddin el-Mekkî (ö. 990/1582 [?]) Ahmed b. Mâcid’in bir amiralin ahbabı olduktan sonra onun Doğu Afrika sahilindeki Malindi’den Hindistan’daki Kaliküt’e gitmesine rehberlik ettiğini ve gemiyi, Afrika kıyısını dolaşmak yerine açık denizden götürdüğünü bildirmektedir (el-Berķu’l-Yemânî, s. 18-19).
Eserleri. Kitâbü’l-Fevâǿid fî uśûli Ǿilmi’l-baĥr ve’l-ķavâǾid. 895 (1490) tarihinde yazılmış olup denizcilik hakkında genel bilgiler ihtiva eder. Yelkenle denize açılmanın ön şartları, pusulanın otuz iki bölümüne denk düşen yıldızlar, rüzgârlar, deniz mevsimleri, kaptanlar için gerekli olan temel bilgiler ve araçlar, enlem, boylam gibi konular bunlardan bazılarıdır. Ayrıca Hadramut bölgesindeki “el-kevs” gibi güney enlemlerinde sürekli esen salîb dalgasını keşfettiğini söylemekteyse de yeri tesbit edilememiştir. Bunun dışında kutup yıldızının duruşundan ve diğer yıldızların hareketlerinden ne anlam çıkarılacağını açıklamıştır. Ayrıca Asya, Avrupa ve Afrika kıyılarının tanımlarını
yapmaktadır ki bu daha önce hiçbir denizci tarafından gerçekleştirilememiştir. Eserde Hint Okyanusu’ndaki on adaya ve Kızıldeniz’e ayrı bölümler ayrılmıştır. Kitâbü’l-Fevâǿid, İbrâhim Hûrî ve İzzet Hasan tarafından tahkik edilerek yayımlanmış (Dımaşk 1971) Gerald R. Tibbetts de eseri Arab Navigation in the Indian Ocean before the Coming of the Portuguese adıyla notlar ilâve ederek İngilizce’ye çevirmiştir (London 1981).
İbn Mâcid’in diğer eserleri de şunlardır: Ĥâviyetü’l-iħtiśâr fî uśûli Ǿilmi’l-biĥâr; MuǾarrebe (urcûze); et-Tuĥfetü’l-ķuđât (Ķıbletü’l-İslâm fî cemîǾi’d-dünyâ); Urcûzetü berri’l-ǾArab fî Ħalîci Fars; Urcûze fî ķısmeti’l cemme Ǿalâ encemi benâti naǾş; Kenzü’l-meǾâlime ve źaħîratihim fî Ǿilmi’l-mechûlât fi’l-baĥr ve’n-nücûm ve’l-burûc (urcûze); Urcûze fi’n-neteħât li-berri’l-Hind ve berri’l-ǾArab; Mîmiyyetü’l-abdâl (urcûze); Urcûzetü’l-muħammese; Ǿİddetü eşhüri’r-Rûmiyye; Đarîbetü’đ-đarâǿib (urcûze); Ali b. Ebû Tâlib’e ithaf edilen urcûze; el-Ķaśîdetü’l-Mekkiyye; Nâdiretü’l-abdâl (urcûze); eź-Źehebiyye (el-Ķaśîdetü’l-bâǿiyye); el-Fâǿiķa (urcûze); el-Belîġa; el-Fuśûl; es-SebǾiyye (urcûze); başlıksız bir kaside; el-Hâdiye (kaside). İbn Mâcid’in bu eserlerinin tamamı Gabriel Ferrand tarafından Instructions nautiques et routiers arabes et portugais des XVe et XVIe siècles adıyla tıpkı basım olarak iki cilt halinde yayımlanmıştır (Paris 1921-1923, 1925 → Frankfurt 1992). İbrâhim Hûrî, Ĥâviyetü’l-iħtiśâr ile (BEO, XXIV [1971], s. 249-387) toplam on üç urcûze ve kasideyi bazı notlarla birlikte neşretmiştir (a.g.e., XXXVII-XXXVIII [1985-1986], s. 163-274). Müellifin bunlardan başka es-Süfâliyye, el-MalǾaķıyye ve et-Tâǿiyye adlı üç urcûzesi de Ŝelâśe raĥmânecâti’l-mechûle li-Aĥmed b. Mâcid: Irinyeizyestniya Lotsii Akhmada İbn Madzida arabskogo Lotsmana Vasko da Gama (Moscov-Leningrad 1957 → Frankfurt 1992) adıyla Theodore Shumovsky tarafından tıpkıbasım halinde neşredilmiştir. Aynı urcûzeler İbrâhim Hûrî tarafından ayrıca yayımlanmıştır (el-İklîl, I/3-4 [San‘a 1981], s. 139-219).
İbn Mâcid’in üslûbu sade ve ifadesi açıktır. Yazılarını Arap ve Fars şiirinden örneklerle süslediği görülür. Ferrand, Kitâbü’l-Fevâǿid’i Ortaçağ sonları denizcilik biliminin bir sentezi olarak değerlendirir ve İbn Mâcid’i denizcilik biliminde eser veren modern yazarların ilki olarak tanımlar (İA, XI, 524). Onun modernliğinin işaretlerinden biri de kullandığı yer isimlerinin bugün dahi kolayca anlaşılır olmasıdır.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Mâcid, el-Fevâǿid fî uśûli Ǿilmi’l-baĥr ve’l-ķavâǾid (nşr. İbrâhim Hûrî - İzzet Hasan), Dımaşk 1971, s. 10, 14-15, 16-18, 113, 273-274, 293, 343-344; a.mlf., Ĥâviyetü’l-iħtiśâr fî uśûli Ǿilmi’l-biĥâr (nşr. İbrâhim Hûrî, BEO, XXIV [1971] içinde), neşredenin girişi, s. 13-25; I. Krachkovsky, Târîħu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ǾArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1965, II, 579-581; Kutbüddin el-Mekkî, el-Berķu’l-Yemânî fi’l-fetĥi’l-ǾOŝmânî, Riyad 1387/1967, s. 18-19; Enver Abdülalîm, el-Milâĥa ve Ǿulûmü’l-biĥâr Ǿinde’l-ǾArab, Küveyt 1399/1979, s. 139-145; a.mlf., “el-Fevâǿid fî uśûli Ǿilmi’l-baĥr ve’l-ķavâǾid”, Tİ, V, 274-286; Hüseyin Hasan, AǾlâmü Temîm, Beyrut 1980, s. 55-57; S. Maqbul Ahmad, “Ibn Mājid”, DSB, IX, 35-37; a.mlf., “Ibn Māғјid”, EI² (İng.), III, 856-859; a.mlf., “Coğrafya”, DİA, VIII, 62; Muhammed Mahmûd Muhammedeyn, et-Türâŝü’l-coġrâfiyyü’l-İslâmî, Riyad 1404/1984, s. 286-292; a.mlf., “Tesâǿülât ĥavle ķadiyyeti irşâdi İbn Mâcid li-Vasko dey Câmâ ilâ ŧarîķı’l-Hind”, Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, sy. 6, Riyad 1979, s. 55-68; Ömer Mûsâ Bâşâ, Târîħu’l-edebi’l-ǾArabî: el-Ǿaśrü’l-Memlûkî, Dımaşk-Beyrut 1409/1989, s. 598-620; Studies on Ahmad Ibn Mājid and Sulayman al-Mahrī (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 1992; Abdurrahman Hamîde, AǾlâmü’l-coġrâfiyyîne’l-ǾArab, Dımaşk 1416/1995, s. 610-626; Abdülhâdî et-Tâzî, “İbn Mâcid ve’l-Burtuġāl”, el-Baĥŝü’l-Ǿilmî, sy. 36, Rabat 1406/1986, s. 15-79; Syed Sulayman Nadvi, “The Arab Navigation”, al-Ilm, VIII, Westville 1988, s. 15-17; Husam al Khadim, “Ibn Mājid his Role in the Discovery of a Searoute to India and Evidence of Scientific Thinking in his Writings”, el-Veŝîķa, sy. 14, Bahrain 1989, s. 218-235; Sabbâh İbrâhim eş-Şeyhalî, “İbn Mâcid ve Şarķu İfrîķā”, a.e., sy. 23 (1993), s. 156-178; İbrâhim Hûrî, “er-Rubbânü’l-ǾArabî Aĥmed b. Mâcid”, MMLADm., LXVIII/1 (1993), s. 59-74; Türkkaya Ataöv, “Vasco Da Gama mı, Ahmed Bin Mâcid mi”, Toplumsal Tarih, V/25, İstanbul 1996, s. 15-16; Theodore Shumowski, “Ahmed Ibn Majid, The Last Lion of the Arab Seas”, el-Veŝîķa, sy. 32, Bahrain 1418/1997, s. 184-205; Gabriel Ferrand, “Şihâbeddin”, İA, XI, 519-529; İnâyetullah Rızâ, “İbn Mâcid”, DMBİ, IV, 548-556.
Sayyıd Maqbul Ahmad