İBN MAHLED, Ebü’l-Kāsım
(أبو القاسم ابن مخلد)
Ebü’l-Kāsım Süleymân b. el-Hasen b. Mahled b. el-Cerrâh el-Bağdâdî (ö. 332/944)
Abbâsî veziri.
261’de (874-75) Deyrükunnâ’da doğdu. Benî Cerrâh’a mensup hıristiyan bir ailenin çocuğudur. Babası Ebû Muhammed Hasan b. Mahled ihtidâ ederek Abbâsîler’in hizmetine girmiş, vezirlik makamına kadar yükselmiştir. Ebü’l-Kāsım İbn Mahled de önce divana intisap ederek idarî tecrübesini arttırdı. 301-311 (913-924) yılları arasında Dîvânü’r-resâil’in başında bulundu. Kumandanların nüfuzunun iyice arttığı, devlet adamlarının iktidar mücadelesinin hilâfeti yıprattığı bu dönemde Vezir İbnü’l-Furât’ın tarafını tuttu. Ancak onu Halife Muktedir-Billâh’a şikâyet etmek istemesi ve şikâyet dilekçesinin vezirin eline geçmesi aralarının açılmasına sebep oldu. Vezir İbnü’l-Furât, İbn Mahled’i bir süre Bağdat’tan uzaklaştırmak için kendisine vekil tayin ederek Vâsıt’a gönderdi.
İyi yetişmiş bir kâtip olan ve İbnü’l-Furât, İbnü’l-Cerrâh Ali b. Îsâ, Hâmid b. Abbas, Ahmed el-Hasîbî gibi Abbâsî vezirlerinin yanında çalışan İbn Mahled çeşitli devlet kademelerinde tecrübe kazanmıştı. Daha 306’da (918-19) vezir adayı olarak görülüyordu. 15 Cemâziyelevvel 318’de (15 Haziran 930) Halife Muktedir-Billâh, İbnü’l-Cerrâh Ali b. Îsâ’nın tavsiyesiyle İbn Mukle’yi vezirlikten azledip yerine onu tayin etti. Dîvân-ı Mezâlim’in tek sorumlusu da o idi. Fakat halife diğer divanların başına Ali b. Îsâ’yı getirdi, ayrıca ona her konuda İbn Mahled’e yardımcı olmasını emretti. İbn Mahled, Ali b. Îsâ’nın muvafakati olmadan hiç kimseyi tayin veya azletmeyecek ve hiçbir tasarrufta bulunmayacaktı. İbn Mukle’nin azledilmesinin esas sebebi, halife ile açık bir muhalefete girişen Mûnis’e meyletmesi ve nüfuzunun iyice artmasıydı. Buna rağmen İbn Mahled’in tayininde de Mûnis’in etkisi oldu. Malî sıkıntıların çözümünde gösterdiği başarısızlık ve halkın nefretine sebep olan uygulamaları yüzünden ertesi yıl azledilen (28 Receb 319 / 16 Ağustos 931) İbn Mahled, Halife Râdî-Billâh devrinde ikinci defa vezâret makamına getirildi (11 Şevval 324 / 1 Eylül 936). Devlet gelirlerinin azalması halefi Ebû Ca‘fer el-Kerhî’nin azil sebebi olarak gösterilmişse de İbn Mahled’in durumu ve imkânları ondan farklı değildi.
İbn Mahled, İbn Râiķ’ın emîrü’l-ümerâ tayin edilmesi ve yönetime hâkim olmasının ardından on ay üç gün görev yaptıktan sonra vezirlikten çekildi (Zehebî, XV, 327). 326’da (938) isyan eden Ebû Abdullah el-Berîdî Bağdat’a girerek vezir oldu (327/939). Ertesi yıl Türk asıllı bir kumandan olan Beckem emîrü’l-ümerâlık makamını ele geçirince Berîdî azledilerek yerine İbn Mahled vezir tayin edildi. Bu dönemde iktidar tamamen Beckem ve kâtibi Ebû Abdullah el-Kûfî’nin eline geçti.
Halife Râzî-Billâh ölünce (329/940) Vâsıt’ta bulunan Beckem ve Ebû Abdullah el-Kûfî Bağdat’a bir mektup göndererek kadılar, Hz. Ali evlâdı, Abbasoğulları ileri gelenleri ve eşrafın toplanarak uygun birini halife seçmelerini istediler. İstişare sonunda İbrâhim b. Muktedir, Müttakī-Lillâh lakabı ile 20 Receb 329’da (20 Nisan 941) halife ilân edildi. Yeni halife İbn Mahled’i vezir olarak yerinde bıraktı, ancak bu sözde bir vezirlikti, çünkü idarede hiçbir etkisi kalmamıştı. Dört ay sonra görevden alınan İbn Mahled Receb 332’de (Mart 944) vefat etti (İbnü’l-Cevzî, VI, 338). Kaynaklarda onun divan teşkilâtını ve devlet idaresini çok iyi bildiği kaydedilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Mes‘ûdî, Mürûcü’ź-źeheb (Abdülhamîd), IV, 323, 340; Arîb b. Sa‘d, Śılatü Târîħi’ŧ-Ŧaberî (Taberî, Târîħ [Ebü’l-Fazl], XI içinde), s. 44, 68, 99, 130-138; Sâbî, Rusûmü dâri’l-ħilâfe, s. 38; a.mlf., el-Vüzerâǿ, Beyrut 1990, s. 48, 55, 123; Muhammed b. Abdülmelik el-Hemedânî, Tekmiletü Târîħi’t-Ŧaberî (nşr. M. Ebü’l-Fazl), Kahire 1982, s. 246, 265, 304, 321, 322, 343; İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam, VI, 338; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VIII, 19, 20, 218, 224, 225, 312, 318, 319; İbnü’t-Tıktakā, el-Faħrî, s. 281-284; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XV, 327-328; Safedî, el-Vâfî, XV, 362-363; D. Sourdel, Le vizirat Ǿabbāside de 749 a 936, Damas 1959, s. 456-460; a.mlf., “Ibn Maқћlad”, EI² (İng.), III, 859; Hasan İbrâhim, İslâm Tarihi, III, 375, 376; K.V. Zetterstéen, “İbn Mahled”, İA, V/2, s. 766-767; Abdülemîr Selîm, “İbn Maħled”, DMBİ, IV, 591.
Osman Çetin