İBN MEKKÎ
(ابن مكّي)
Ebû Hafs Ömer b. Halef b. Mekkî es-Sıkıllî el-Himyerî (ö. 501/1108 [?])
Fakih, Arap dili ve edebiyatı âlimi.
Kaynaklarda Sicilya’dan (Sıkılliye) Tunus’a hicreti ve orada yaptığı kadılık görevi dışında bilgi yoktur. Bazı eserlerde kaydedilen Mâzerî nisbesinden hareketle Sicilya’da Mâzer (Mazzara) şehrinden olduğu veya bir süre burada yaşadığı söylenebilir. Hocaları arasında, özellikle Teŝķīfü’l-lisân adlı eserinde nakillerde bulunduğu (meselâ bk. s. 47, 66, 87, 150, 204, 277) Ebû Bekir İbnü’l-Bir et-Temîmî, Ebû Muhammed Abdülhak b. Muhammed b. Hârûn es-Sehmî, İbn Reşîķ el-Kayrevânî anılabilir. Sicilya’nın Normanlar tarafından işgale başlanmasından sonra tahminen 460 (1068) yılı dolaylarında Tunus’a hicret etti; burada kadılık görevine tayin edildi ve hatiplik görevini de yürüttü. Hutbelerinin çok etkili olduğu belirtilmektedir. Bazı müellifler, onun bu yönünü İbn Nübâte ile kıyaslayarak hutbelerinin ondan daha üstün olduğunu kaydetmektedir (İbnü’l-Kıftî, II, 329). Aynı zamanda şair olan İbn Mekkî’nin şiirlerinde vaaz ve irşad üslûbu dikkati çekmektedir (Abdülazîz Matar, s. 7-8). Çağdaşı ve hemşehrisi İbnü’l-Kattâ‘ es-Sıkıllî tarafından kaleme alınan ed-Dürretü’l-ħaŧîre’de şiirlerinden bazı örnekler mevcuttur (s. 149-151). İbn Mekkî’nin vefat tarihi klasik kaynaklarda belirtilmemekte, Bağdatlı İsmâil Paşa’nın kaynak göstermeden verdiği 501 (1108) yılı (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 782) daha sonraki bazı eserlerde de tekrarlanmaktadır.
İbn Mekkî’nin günümüze ulaşan tek eseri Teŝķīfü’l-lisân ve telķīĥu’l-cenân’dır. Müellifin, eserini hocası İbnü’l-Birr’e takdim ederek onun görüşlerini aldığı (Teŝķīfü’l-lisân, s. 47) ve İbnü’l-Birr’in 460 (1068) yılında Sicilya’dan Endülüs’e göç ettiği bilindiğine göre eser bu tarihten önce Sicilya’da yazılmış olmalıdır. Yine hocası olan İbn Reşîķ’ten rahmetle bahsetmesi (a.g.e., s. 66, 87, 150) eserini onun vefatından (456/1064) sonra yazdığını göstermektedir. Elli bölümden oluşan Teŝķīfü’l-lisân’da Arapça konuşanların yapmış oldukları hataların yanı sıra kurrâ, fukaha, müfessirler, tabipler gibi ilim erbabının kendi alanlarıyla ilgili yanlış kullanımlarının düzeltilmesi de amaçlanmıştır. Müellif görüşlerini ispat için âyet ve hadislerden, ayrıca divanlar, emsal kitapları, lugatlar, nahiv kitapları ve edebiyat ansiklopedilerinden örnekler (şâhid) vermiştir. Çok sayıda kaynaktan istifade edilerek yazılan esere sonraki birçok müellif atıfta bulunmuştur. İbn Hişâm el-Lahmî, el-Medħal ilâ taķvîmi’l-lisân’da bu eserle Ebû Bekir ez-Zübeydî’nin Laĥnü’l-Ǿâmme’sini tenkit etmekle birlikte her iki eserden de faydalanmış ve zaman zaman takdirlerini ifade etmiştir. İbnü’l-Ecdâbî’nin Teŝķīfü’l-lisân’a bir reddiye yazdığı bilinmektedir (Teŝķīfü’l-lisân’ın tanıtımı ve değerlendirilmesi için bk. Abdülazîz Matar, s. 125-165). Bir araştırma
ile birlikte Umberto Rizzitano tarafından yayımlanan eseri (bk. bibl.) daha sonra Abdülazîz Matar (Kahire 1386/1966, 1415/1995) ve Mustafa Abdülkādir Atâ (Beyrut 1410/1990) neşretmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Mekkî, Teŝķīfü’l-lisân ve telķīĥu’l-cenân (nşr. Abdülazîz Matar), Kahire 1415/1995, tür.yer.; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 5-25; İbnü’l-Kattâ‘ es-Sıkıllî, ed-Dürretü’l-ħaŧîre fî şuǾarâǿi’l-Cezîre (nşr. Beşîr el-Bekkûş), Beyrut 1995, s. 147-151; İbn Dihye, el-Muŧrib (nşr. İbrâhim el-Ebyârî v.dğr.), Kahire 1954, s. 88-89; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 329; Abdülbâkī b. Abdülmecîd el-Yemânî, İşâretü’t-taǾyîn fî terâcimi’n-nüĥât ve’l-luġaviyyîn (nşr. Abdülmecîd Diyâb), Riyad 1406/1986, s. 239; Safedî, Taśĥîĥu’t-taśĥîf ve taĥrîrü’t-taĥrîf (nşr. Seyyid eş-Şerkāvî - Ramazan Abdüttevvâb), Kahire 1407/1987, s. 61-62; Fîrûzâbâdî, el-Bülġa fî terâcimi eǿimmeti’n-naĥv ve’l-luġa (nşr. Muhammed el-Mısrî), Küveyt 1407/1987, s. 161-162; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, II, 218; Keşfü’ž-žunûn, I, 344; II, 993; el-Ĥulelü’s-sündüsiyye, I, 244, 272, 293; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 695, 782; Ahmed Tevfîk el-Medenî, el-Müslimûn fî cezîreti Śıķılliye ve cenûbi Îtâliyâ, Cezayir 1365, s. 214; Brockelmann, GAL, I, 375; Suppl., I, 541; Abdülazîz Matar, Laĥnü’l-Ǿâmme fî đavǿi’d-dirâsâti’l-luġaviyyeti’l-ĥadîŝe, Kahire 1386/1967, s. 7-8, 121-165; İhsan Abbas, el-ǾArab fî Śıķılliye, Beyrut 1975, s. 110-111; Mahfûz, Terâcimü’l-müǿellifîn, III, 243-244; D. A. Agius, “Focus of Concern in Ibn Makkī’s Tatqıf al-lisān: The case of gender in the medieval Arabic of Sicily”, Proceedings of the Colloquium on Arabic Grammar (Budapest 1-7 September 1991) (ed. Kinga Dévényi - Tamás Iványi), Budapest 1991, s. 1-7; U. Rizzitano, “Il Tatqīf al-lisān wa talqīĥ al-ğanān di Abū Ĥafś ‘Umar b. Makki”, SO, XVIII (1956), s. 192-213; a.mlf., “Ibn Makkī”, EI² (İng.), III, 859-860; J. M. Fórneas, “Almenar, almenara (alminara, almanara) y alminar; en torno a un pasaje del ‘Tatqīf’ de Ibn Makkī”, Miscelánea de estudios árabes y Hebraicos, sy. 29-30, Granada 1980, s. 177-188; Rahmetpûr Muhammed Şîrcû Peşt, “İbn Mekkî”, DMBİ, IV, 688-689.
Saffet Köse