İBN MİHRÂN en-NÎSÂBÛRÎ
(ابن مهران النيسابوري)
Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Mihrân en-Nîsâbûrî (ö. 381/992)
Kırâat-i aşereye dair ilk eseri yazan âlim.
Aslen İsfahanlı olup 295’te (908) doğdu; Nîşâbur’da yaşadı. Dedesine nisbetle İbn Mihrân künyesiyle meşhur oldu. Sem‘ânî ve İbnü’l-Esîr onu Mihrânî nisbesiyle zikrederler. Nîşâbur’da başladığı tahsilini ilerletmek için Bağdat, Dımaşk, Kûfe, Buhara, Semerkant gibi ilim merkezlerine gitti. Dımaşk’ta İbnü’l-Ahrem diye tanınan Ebü’l-Hasan Muhammed b. Nadr; Bağdat’ta Ebü’l-Kāsım Hibetullah b. Ca‘fer, İbn Miksem el-Attâr, Ebû Îsâ Bekkâr b. Ahmed, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Bûyân, Ebû Bekir Muhammed b. Hasan en-Nakkāş; Kûfe’de Ebü’l-Kāsım Zeyd b. Ali ve Ebü’l-Hasan Hammâd b. Ahmed gibi âlimlerden kıraat öğrendi. Ahmed b. Muhammed el-Mâsercisî, İbn Huzeyme, Ebü’l-Abbas es-Serrâc, Mekkî b. Abdân ve diğerlerinden hadis dinledi. Kendisinden Mehdî b. Tarrâre, Mansûr b. Ahmed el-Irâkī, Tâhir b. Ali b. İsmet es-Safedî, Haddâdî, Ali b. Abdullah el-Fârisî, Ali b. Muhammed b. Abdullah b. Muhammed el-Fârisî, Ebü’l-Kāsım Ali b. Ahmed el-Büstî gibi isimler kıraat ilminde istifade ettiler. Başta Hâkim en-Nîsâbûrî olmak üzere Abdurrahman b. Hasan b. Aliyyek, Ebû Sa‘d el-Mukrî, Ebû Hafs b. Mesrûr, Saîd b. Muhammed el-Bahîrî de ondan rivayette bulunurken Hâkim en-Nîsâbûrî ayrıca Buhara’da kendisinden eş-Şâmil fi’l-ķırâǿât adlı eserini okudu. Hâkim en-Nisâbûrî’nin “kurrâ içinde ibadetine en düşkün kişi” diye nitelendirdiği (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVI, 407), İbnü’l-Cezerî’nin sağlam bir araştırmacı ve sika olarak değerlendirdiği İbn Mihrân 27 Şevval 381’de (6 Ocak 992) Nîşâbur’da vefat etti.
İbn Mihrân’ın ilmî çalışmalarını kıraat ilmi üzerinde yoğunlaştırması bu alanda derinleşmesini ve telif çalışmalarına yönelmesini sağladı. Daha sonraki dönemlerde “kırâat-i aşere” diye ifade edilecek olan, İbn Mücâhid’in Kitâbü’s-SebǾa’sında yer verdiği yedi imama Ebû Ca‘fer el-Kārî, Ya‘kūb el-Hadramî ve Halef b. Hişâm’ın ilâvesiyle meşhur on imamın kıraatini el-Ġāye fi’l-ķırâǿâti’l-Ǿaşr adlı eserinde bir araya getirdi. Bu çalışma ile oluşan onlu sistem ileriki dönemlerde kabul gördü ve bu on kıraatle ilgili eserler yazılmaya devam edildi (İbnü’l-Cezerî, en-Neşr, I, 75, 82, 84, 86, 90, 93, 94). Pek çok öğretim halkasında İbn Mücâhid’in yedili sisteminin yerini İbn Mihrân’ın onlu sistemi aldı. İbnü’l-Cezerî’nin en-Neşr’i ile geniş çevrelerde kabul gördüğü anlaşılan kırâat-i aşere bütün canlılığı ile günümüze kadar tedrîs edilegeldi.
Eserleri. 1. el-Ġāye fi’l-ķırâǿâti’l-Ǿaşr. Üç bölümden oluşan eserin birinci bölümünde on kıraatin imamları ve râvileri isnadlarıyla birlikte zikredilmiş, ayrıca kıraat vecihleri arasında tercihler yapan Ebû Hâtim Sehl b. Muhammed es-Sicistânî’nin kıraati isnadı verilerek bunlara eklenmiştir. İkinci bölümde mushafın tertibine uyularak on kıraate ve Ebû Hâtim es-Sicistânî’nin tercihlerine göre sûrelerdeki kıraat vecihleri gösterilmiş, idgam, imâle ve hemze bahisleri işlenmiştir. Üçüncü bölümde istiâze ve besmeledeki kıraat farklılıkları ve yine mushafın tertibi gözetilerek Kuteybe b. Mihrân’ın Kisâî’den naklettiği imâleler ele alınmıştır. Eser, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. İbrâhim el-Kuhundizî (ö. 413/1022’den sonra) tarafından Şerĥu’l-Ġāye adıyla şerhedilmiş olup bu çalışmanın ilk yarısı Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Teymûriyye, nr. 282/1), ikinci yarısı Beyrut’ta Bârûdiyye Kütüphanesi’nde (Sezgin, I, 46) bulunmaktadır. Eserin daha sonra Tâcülkurrâ el-Kirmânî tarafından yapılan şerhinin Tahran’da Ali Asgar Hikmet Kütüphanesi’nde bulunduğu belirtilmektedir (a.g.e., a.y.). İbnü’l-Cezerî’nin isnâd-ı âlî ile okuduğu kıraat kitapları ve Begavî’nin MeǾâlimü’t-tenzîl adlı tefsirinde kullandığı kaynaklar arasında yer alan, Kazvin, Hemedan, Irak, Şam ve Mısır’da uzun süre ders kitabı olarak okutulan eser Muhammed Gıyâs el-Canbâz’ın tahkikiyle yayımlanmıştır (Riyad 1405/1985, 1411/1990). 2. eş-Şâmil fi’l-ķırâǿâti’l-Ǿaşr. Kıraat ilminde ancak üstat olanların anlayabileceği muhtasar bir eser olup bir nüshası Leiden Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 1634). 3. el-Mebsûŧ fi’l-ķırâǿâti’l-Ǿaşr. eş-Şâmil’in şerhi olan ve Ebû Hâtim es-Sicistânî’nin tercihlerine yer verilmeyen eseri Sübey‘ Hamza el-Hâkimî tahkik ederek yayımlamıştır (Dımaşk 1401/1980). 4. Kitâbü’l-Ķırâǿâti’s-sebǾ. Bengal Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunmaktadır (nr. 115, 214 varak).
İbn Mihrân’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Meźhebü Ĥamza fi’l-hemz, Kitâbü’l-İstiǿâźe, Ŧabaķātü’l-ķurrâǿ, Kitâbü’l-Meddât, Âyâtü’l-Ķurǿân, Ġarâǿibü’l-Ķurǿân,
el-Vaķf ve’l-İbtidâǿ, Ķırâǿatü Ebî ǾAmr, Vuķūfü’l-Ķurǿân, Kitâbü’l-İttifâķ ve’l-infirâd, Şerĥu’l-muǾcem, Şerĥu’t-taĥķīķ, İħtilâfü Ǿadedi’s-süver, Ķırâǿatü ǾAbdillâh b. ǾAmr, Kitâbü’l-MaķātıǾ ve’l-mebâdiǿ; Ruǿûsü’l-âyât, Sücûdü’l-Ķurǿân.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Mihrân en-Nisâbûrî, el-Ġāye fi’l-ķırâǿâti’l-Ǿaşr (nşr. M. Gıyâs el-Canbâz), Riyad 1411/1990, neşredenin girişi, s. 5-24; a.mlf., el-Mebsûŧ fi’l-ķırâǿâti’l-Ǿaşr (nşr. Sübey‘ Hamza el-Hâkimî), Dımaşk 1401/1980, neşredenin girişi, s. 3-6; ayrıca bk. s. 7; Sem‘ânî, el-Ensâb (Bârûdî), V, 412-413; İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam (Atâ), XIV, 358; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, III, 12-15; İbnü’l-Esîr, el-Lübâb, III, 272; İbn Manzûr, Muħtaśaru Târîħi Dımaşķ, III, 55-56; Zehebî, MaǾrifetü’l-ķurrâǿ (Altıkulaç), II, 662-664; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVI, 406-407; a.mlf., Târîħu’l-İslâm: sene 381-400, s. 27-28; İsnevî, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, II, 399-400; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 49-50; a.mlf., en-Neşr, I, 75, 82, 84, 86, 90, 93, 94; Keşfü’ž-žunûn, II, 1025, 1424; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 67; Brockelmann, GAL, I, 203; Suppl., I, 330; Sezgin, GAS (Ar.), I, 46-47; el-Fihrisü’ş-Şâmil: ǾUlûmü’l-Ķurǿân, maħŧûŧâtü’l-ķırâǿât, Amman 1986, I, 23; Kays Âl-i Kays, el-Îrâniyyûn, I, 198-202; Cezzâr, Medâħilü’l-müǿellifîn, III, 1658-1659; Ahmed Pâketçî, “İbn Mihrân”, DMBİ, IV, 711-713.
Ali Eroğlu