İBN NÂCÎ

(ابن ناجي)

Ebü’l-Kāsım b. Îsâ b. Nâcî et-Tenûhî el-Kayrevânî (ö. 839/1435)

Mâlikî fıkıh âlimi ve biyografi yazarı.

760 (1359) yılında Kayrevan’da doğdu. Bazı kaynaklarda adı Kāsım, künyesi de Ebü’l-Fazl ve Ebü’l-Kāsım olarak kaydedilir (Hifnâvî, s. 92; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, s. 364). Ancak kaynakların çoğunda adı Ebü’l-Kāsım diye belirtildiği gibi Muhammed Mahfûz da bir belgeye dayanarak


bunu teyit etmekte ve künyesini Ebü’l-Fazl şeklinde vermektedir (Terâcimü’l-müǿellifîn, V, 8). İbn Nâcî babasının ölümünden sonra amcasının himayesinde büyüdü. Kayrevan’da Ebû Muhammed Abdüsselâm es-Sefâkusî, amcası Halîfe b. Nâcî, Muhammed b. Kalîlülhem, Ebû Abdullah Muhammed b. Bündâr el-Murâdî, Ahmed b. Selâme el-Mûsâvî, İbn Kīrât diye tanınan Ali b. Hasan ez-Zeyyâtî’den ders aldı. Yirmi bir yaşında iken Zeytûne Camii’nin imam-hatipliğine getirildi. Daha sonra Tunus’a gitti ve burada kaldığı on dört yıl boyunca İbn Arafe, Ebû Mehdî Îsâ el-Gubrînî, Übbî, Ya‘kūb ez-Ziğbî, Ebü’l-Kāsım el-Kosantînî, Ebü’l-Kāsım es-Selâvî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed eş-Şebîbî gibi âlimlerden istifade etti. Cerbe’de üç yıldan fazla kadılık ve hatiplik yaptıktan sonra istifa ederek Kayrevan’a döndü. Kābis, Bâce, Ürbüs, Sûse, Tebisse ve Kayrevan kadılıklarında da bulundu. Ahkâm, nevâzil ve fürû-i fıkhı iyi bilen İbn Nâcî’nin yetiştirdiği talebelerin en meşhuru Ebü’l-Abbas Halûlû el-Kayrevânî’dir. 839’da (1435) Kayrevan’da vefat eden İbn Nâcî’nin ölüm tarihi bazı kaynaklarda 830 (1427), 837 (1433) ve 838 (1434) olarak zikredilmektedir.

Eserleri. 1. Ziyâdât Ǿalâ MeǾâlimi’l-îmân. Abdurrahman b. Muhammed ed-Debbâğ’ın (ö. 699/1300), Kayrevan şehrinden ve burada yetişen yahut burayı ziya-ret eden âlimlerden bahseden MeǾâlimü’l-îmân fî maǾrifeti ehli’l-Ķayrevân adlı eserini, rivayet senedlerini çıkararak ihtisar ettiği ve Debbâğ’ın ölümünden sonraki dönemlere ait bazı kişilerin biyografilerini IV. ciltte bir araya getirerek tamamladığı bir çalışma olup aynı eserle birlikte dört cilt halinde neşredilmiştir (Tunus 1320/1902). Ayrıca eserin I. cildi İbrâhim Şebbûh (Kahire 1388/1968), II. cildi Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr ve Muhammed Mâdûr (Kahire 1972), III ve IV. ciltleri Muhammed Mâdûr (Tunus 1978) tarafından yayımlanmıştır. 2. Şerĥ Ǿalâ Risâleti İbn Ebî Zeyd el-Ķayrevânî. İbn Ebû Zeyd’in Mâlikî fıkhına dair eserinin şerhidir. Zerrûk diye bilinen Ahmed b. Ahmed el-Burnusî’nin aynı risâleye yazdığı şerh ile beraber Kahire’de iki defa basılmıştır (1330, I-II, 1332). İki şerhin bir arada bulunduğu bu nüsha müelliflerinin adıyla “İbn Nâcî ve Zerrûk” diye bilinir. 3. Şerĥu Tehźîbi’l-Müdevvene. İbn Nâcî, Berâziî’nin Sahnûn’a ait el-Müdevvenetü’l-kübrâ’ya yazdığı et-Tehźîb adlı ihtisar üzerine iki şerh kaleme almıştır. Bunlardan eş-Şitevî diye tanınanı on beş cüz üzerine tertip edilmiş olup dört cilttir (iki cildi Tunus el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 5808’de kayıtlıdır; ayrıca bk. Sezgin, I, 471). eś-Śayfî olarak bilinen küçük şerh ise hacimli iki cilt halinde basılmıştır (Kahire 1325). 4. Şerĥu’t-TefrîǾ. İbnü’l-Cellâb el-Basrî’nin Kitâbü’t-TefrîǾ adlı eserinin şerhidir (Zeytûne Camii Ktp., nr. 2534).

BİBLİYOGRAFYA:

Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, XI, 137; Bedreddin el-Karâfî, Tevşîĥu’d-Dîbâc (nşr. Ahmed eş-Şüteyvî), Tunus 1403/1983, s. 266-267; el-Ĥulelü’s-sündüsiyye, I, 691; Hifnâvî, TaǾrîfü’l-ħalef bi-ricâli’s-selef, Tunus 1402/1982, s. 92-93; İbnü’l-Kādî, Laķtü’l-ferâǿid (nşr. Muhammed Haccî, Elfü sene mine’l-vefeyât içinde), Rabat 1396/1976, s. 247; a.mlf., Dürretü’l-ĥicâl, III, 282; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Neylü’l-ibtihâc, Trablus 1408/1989, s. 364; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 244-245; Keşfü’ž-žunûn, I, 873; Serkîs, MuǾcem, I, 261, 644, 864; Îżâĥu’l-meknûn, II, 504; Brockelmann, GAL, I, 187; II, 311; Suppl., I, 300; II, 337; a.e. (Ar.), III, 283, 286, 287, 290; Sezgin, GAS, I, 471-477; M. Âbid el-Fâsî, Fihrisü maħŧûŧâti Ħizâneti’l-Ķaraviyyîn, Dârülbeyzâ 1400/1980, I, 325-326, 327, 396; Muhammed Mahfûz, Terâcimü’l-müǿellifîn et-Tûnisiyyîn, Beyrut 1406/1986, V, 8-14; Cezzâr, Medâħilü’l-müǿellifîn, IV, 1713-1714; Sıddîk b. el-Arabî, Fihrisü maħŧûŧati Ħizâneti İbn Yûsuf bi-Merrâküş, Beyrut 1414/1994, s. 221-245; Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî (nşr. Eymen Sâlih Şa‘bân), Beyrut 1416/1995, II/3-4, s. 301; “Ibn Nāғјī”, EI² Suppl. (İng.), s. 394-395; Kahhâr Mukîmî, “İbn Nâcî”, DMBİ, V, 14-15.

Kasım Kırbıyık