İBN ŞÂHİN

(ابن شاهين)

Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Osmân el-Bağdâdî (ö. 385/996)

Nâsiħu’l-ĥadîŝ ve mensûħuh adlı eseriyle tanınan hadis hâfızı.

Babasının kaydına göre Safer 297’de (Kasım 909) Bağdat’ta doğdu. Bazı kaynaklarda bu tarihin 277 (890) olarak gösterilmesi (İbnü’l-Cezerî, I, 588; Dâvûdî, II, 2), sözü edilen kayıttaki “tis‘în” kelimesinin “seb‘în” şeklinde okunmasından kaynaklanmış olmalıdır. Aslen Merverrûzlu olup yetişmesinde büyük emeği geçen anne tarafından dedesi Ahmed b. Muhammed b. Yûsuf b. Şâhin’e nisbetle İbn Şâhin diye tanındı. Kendisine hadisi sevdiren dedesiyle bir muhaddis olan babası sayesinde küçük yaşta hadis meclislerine katıldı. Kendi ifadesine göre 308’de (920) hadis yazmaya başladı. Bu sıralarda Ebü’l-Kāsım el-Begavî, İbn Ebû Dâvûd ve İbn Sâid el-Hâşimî’den hadis dinledi. Otuz yaşında iken hadis öğrenimi için Basra, Mısır, Dımaşk, Remle, Asker, Humus, Rakka, Vâsıt, Ahvaz, Übülle ve Trablus’a seyahatler yaptı. İbnü’l-Bâgandî, İbn Ziyâd en-Nîsâbûrî, İbn Mücâhid, İbn Mahled el-Attâr, İbn Şenebûz, İbn Dürüsteveyh, İbn Ukde, İbnü’l-Bühlûl, Ahmed b. Süleyman b. Zebbân, İbn Ebû Sâbit diye bilinen Ebû İshak İbrâhim b. Muhammed ve Ebü’l-Leys Nasr b. Kāsım el-Ferâidî gibi hocalardan ders aldı. Kendisinden oğlu Ubeydullah ile Ebû Bekir Muhammed b. İsmâil el-Verrâk, Mâlînî, Berkānî, Ebû Muhammed Hasan b. Ali el-Cevherî,


hadis hâfızı Hasan b. Muhammed el-Hallâl, İbnü’l-Mühtedî-Billâh, Ebü’l-Kāsım Ali b. Muhassin et-Tenûhî, Ebû Ya‘lâ el-Halîlî hadis ve kıraat konularında istifade ettiler. Vâiz lakabıyla da anılan İbn Şâhin 12 Zilhicce 385’te (7 Ocak 996) Bağdat’ta vefat etti ve Bâbülharb’de Ahmed b. Hanbel’in kabri civarında defnedildi. İbnü’l-Cevzî vefat gününü 21 Zilhicce (16 Ocak) olarak zikretmiştir.

Ailesinden gelen büyük bir kütüphaneye sahip olduğu belirtilen İbn Şâhin’in ilmî kişiliği konusunda farklı değerlendirmeler yapılmıştır. Ebû Bekir Muhammed b. İsmâil el-Verrâk, Hatîb el-Bağdâdî, Berkānî, Mâlînî, Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī, Ahmed b. Muhammed el-Atîkī gibi âlimlerle İbnü’l-Cezerî hadis rivayetinde onu güvenilir olarak değerlendirirken bazan hatasında ısrar ettiği, fıkıh bilgisi yeterli olmadığı halde Şâfiî gibi tanınmış fakihlerin bir konudaki görüşleri zikredildiğinde kendisinin Muhammed’in mezhebinden olduğunu söylediği kaydedilmiştir. Dârekutnî, İbn Şâhin’in tefsire dair eserini tashih etmesi için kendisine getirdiğini, ancak Ebü’l-Cârûd’un tefsirini esas alıp yaptığı nakillerde hatalarını tesbit ettiğini zikretmiştir. Dâvûdî ve Berkānî de onun kendisine olan aşırı güveni yüzünden kitaplarındaki rivayetleri kaynakları ile karşılaştırmadığını belirtmiş, Berkānî ayrıca mümkün olduğu kadar onun eserlerinden uzak durduğunu belirtmiştir. Şah Veliyyullah ed-Dihlevî de İbn Şâhin’in kitaplarını pek önemli bulmayan âlimlerden biridir. Bütün bu değerlendirmeler, Zehebî’nin de dediği gibi onun hadisin inceliklerini bilen bir muhaddis sayılma-makla birlikte birçok rivayeti bulunan dürüst bir âlim olduğunu göstermektedir. İbn Şâhin’in en önemli hizmeti, Selef âlimlerinin eserlerinin daha sonraki nesillere intikaline vesile olmasıdır. Sadece Ebü’l-Kāsım el-Begavî’den 700 veya 800 cüz tutarında malzeme toplaması onun bu gayretini ortaya koymaktadır.

Eserleri. 1. Nâsiħu’l-ĥadîŝ ve mensûħuh (en-Nâsiħ ve’l-mensûħ mine’l-ĥadîŝ). Konusunda birkaç kaynak eserden biri olup günümüze ulaşan dört nüshasından sadece biri dikkate alınarak Semîr b. Emîn ez-Züheyrî (Amman 1408/1988), Ali Muhammed Muavvaz ve Âdil Ahmed Abdülmevcûd (Beyrut 1412/1992) tarafından neşredilmiş, Ali Osman Koçkuzu’nun eserin dört nüshasından faydalanıp hazırladığı tenkitli çalışma ise henüz yayımlanmamıştır. İbn Abdülhak el-Vâsıtî esere bir muhtasar yazmıştır. 2. Târîħu esmâǿi’ŝ-ŝiķāt mimmen nuķıle Ǿanhümü’l-Ǿilm. 1569 râvinin güvenilirlik derecesi hakkında, daha çok Yahyâ b. Maîn ile Ahmed b. Hanbel’in görüşleri esas alınarak kısaca bilgi verilen bu alfabetik eseri Subhî es-Sâmerrâî (Küveyt 1402/1982) ve Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî (Beyrut 1406/1986) neşretmiş, eserin seksen sayfalık bir kısmını Sa‘dî el-Hâşimî Nuśûś sâķıŧa min Ŧabaķāti esmâǿi’ŝ-ŝiķāt li’bn Şâhîn adıyla yayımlamıştır (Medine 1407/1987). 3. et-Terġīb fî feżâǿili’l-aǾmâl ve ŝevâbi źâlik. Kısaca et-Terġīb diye de anılan ve türünde günümüze ulaşan ilk kitap olma özelliğini taşıyan eser 581 merfû, mevkūf ve maktû‘ rivayeti ihtiva etmekte, senedleriyle birlikte nakledilen haberler arasında sahih, hasen, zayıf hatta mevzû olanlar da bulunmaktadır. Eser Sâlih Ahmed Muslih el-Vaîl tarafından neşredilmiştir (Demmâm 1415/1995). 4. Şerĥu meźâhibi Ehli’s-sünne ve maǾrifeti şerâǿiǾi’d-dîn ve’t-temessüki bi’s-sünen. Sahâbe, tâbiîn ve tebeu’t-tâbiîn büyüklerinin Ehl-i sünnet inancına dair görüşlerinin nakledildiği eserin günümüze ulaşan son üç cüzünde (18-20. cüzler) aşere-i mübeşşerenin ve Ehl-i beyt’in faziletine ve görüşlerine yer verilmektedir. Abdullah b. Muhammed el-Busayrî’nin el-Kitâbü’l-Laŧîf li-şerĥi meźhebi Ehli’s-sünne ve maǾrifeti şerâǿiǾi’d-dîn ve’t-temessüki bi’d-dîn adıyla üzerinde yüksek lisans tezi hazırlayarak tahkik ettiği eseri (1405/1985, el-Câmiatü’l-İslâmiyye şu‘betü’l-akīde) ayrıca Âdil b. Muhammed yayımlamıştır (Kahire 1415/1995). 5. Feżâǿilü Fâŧımati’z-Zehrâǿ (Feżâǿilü seyyideti’n-nisâǿ baǾde Meryem Fâŧıma bint Resûlillâh śallallāhü Ǿaleyhi ve sellem). Hz. Fâtıma ile ilgili otuz yedi hadisi ihtiva etmekte olup Muhammed Saîd et-Turayhî (Beyrut 1405/1985), Ebû İshak el-Huveynî (Kahire 1411/1990) ve Bedr b. Abdullah el-Bedr (MecmûǾ fîhi min muśannefâti’l-ĥâfıž Ebî Ĥafś ǾÖmer b. Aĥmed b. Şâhîn içinde, Küveyt 1994, s. 9-65) tarafından neşredilmiştir. 6. Feżâǿilü şehri ramażân. Otuz altı rivayetten meyda-na gelen eseri Semîr b. Emîn ez-Züheyrî (Zerkā [Ürdün] 1408/1988) ve Bedr b. Abdullah el-Bedr (Küveyt 1994) MecmûǾ (yk. bk.) içerisinde (s. 119-183) yayımlamıştır. 7. el-Eĥâdîŝü’l-efrâd. Eserin doksan beş hadis ihtiva eden beşinci cüzü günümüze ulaşmış olup Bedr b. Abdullah el-Bedr tarafından MecmûǾ içerisinde (s. 185-325) neşredilmiştir. 8. el-Fevâǿid. Yirmi dokuz rivayetin yer aldığı eseri Bedr b. Abdullah el-Bedr MecmûǾ içerisinde (s. 67-117) yayımlamıştır. 9. Târîħu es-mâǾiđ-đuǾafâǿ ve’l-keźźâbîn. 722 râvi hakkında kısa değerlendirmelerin bulunduğu bu alfabetik eser Abdürrahîm Muhammed Ahmed el-Kâşgarî tarafından neşredilmiştir (Medine 1409/1989). 10. Źikru men iħtelefe’l-Ǿulemâǿ ve nuķķādü’l-ĥadîŝ fîhi feminhüm men veŝŝeķahû ve minhüm men daǾǾafehû ve men ķīle fîhi ķavlân (nşr. Ebû Muâz Târık b. Avdallah Muhammed, Kahire 1412/1992). 11. Kitâb fi’l-ferec baǾde’ş-şidde. Julian Joel Obermann tarafından İbrânîce tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır (New Haven 1933). 12. Cüzǿ min ĥadîŝih. Talebesi İbnü’l-Mühtedî-Billâh’ın İbn Şâhin’den yazdığı kırk beş hadisi ihtiva eden eseri Bedr b. Abdullah el-Bedr MecmûǾ içerisinde (s. 327-393) neşretmiştir. 13. el-Emâlî. Eserin bazı cüzleri Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunmaktadır (Elbânî, s. 62). 14. RubâǾiyyât. Bu eserin bazı kısımları da Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de kayıtlıdır (Mecmû‘, nr. 107, vr. 170-182). 15. Fażlü źikri lâ ilâhe illallāh (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecmû‘, nr. 136-8). 16. et-Tefsîrü’l-kebîr. Süyûtî’nin Müntehe’t-tefâsîr adıyla kaydettiği eserin 1000 cüz hacminde ve yaklaşık 15.000 sayfa olduğu rivayet edilmektedir. Zehebî eserin kendi döneminde Vâsıt’ta bulunduğunu belirtmektedir (AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVI, 434). 17. el-Müsnedü’l-kebîr (es-Sünne) (Ziriklî, V, 40). 1300 veya 1500 cüz hacminde olduğu söylenmiştir. 18. et-Târîħu’l-kebîr. Hadis râvilerinin biyografilerine dair kısa bilgiler ihtiva eden 150 cüz hacmindeki eserden Hatîb el-Bağdâdî geniş iktibaslarda bulunmuştur. 19. ez-Zühd ve’r-reķāǿiķ. 100 cüz olduğu belirtilmektedir.

İbn Şâhin’in kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Müsnedü Ebî Ĥanîfe, Kitâbü’ś-Śalât, ed-Delâǿil, el-Cenâǿiz fîhi ŝevâbü’l-marîż ve śabruhû Ǿale’l-belvâ, el-ErbaǾûn, en-Naśîĥa, et-Terġīb fi’ź-źikr, Kitâbü’d-DuǾâǿ, Feżâǿilü’l-Ķurǿâni’l-Kerîm, Kitâbü’l-Bükâǿ ve fażlü men bekâ min ħaşyeti’llâh, Kitâbü Fażli’t-tevâżuǾ ve źemmi’l-kibr, Kitâbü’l-Ĥilm ve fażlihî ve mâ fîhi, el-ǾAķl ve fażlühû, es-Seħâǿ ve’l-cûd ve fażlü źâlike, Kitâbü’ś-Śabr ve mâ fîhi mine’ŝ-ŝevâb, Kitabü Birri’l-vâlideyn, Kitâbü Źemmi şehveti’d-dünyâ, Kitâbü Ĥıfži’l-lisân, MaǾrifetü’ś-śaĥâbe, MuǾcemü’ş-şüyûħ, Men revâ Ǿan ebîhi mine’ś-śaĥâbeti ve’t-tâbiǾîn, Źikrü’l-mevt, Keşfü’l-memâlik


BİBLİYOGRAFYA:

İbn Şâhin, Târîħu esmâǿi’đ-đuǾafâǿ ve’l-keźźâbîn (nşr. Abdürrahîm Muhammed Ahmed el-Kâşgarî), Medine 1409/1989, neşredenin girişi, s. 23-32; a.mlf., Feżâǿilü Fâŧımati’z-Zehrâǿ (nşr. Muhammed Saîd et-Turayhî), Beyrut 1405/1985, s. 5-15; a.mlf., et-Terġīb fî feżâǿili’l-aǾmâl ve ŝevâbi źâlik (nşr. Sâlih Ahmed Muslih el-Vaîl), Demmâm 1415/1995, neşredenin girişi, s. 11-49; Hatîb, Târîħu Baġdâd, IV, 298; XI, 265-268; İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, IV, 291; İbn Asâkir, Târîħu Dımaşķ (Amrî), XLIII, 531-538; İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam (Atâ), XIV, 378; a.mlf., Telbîsü İblîs, s. 123; Zehebî, el-Ǿİber, II, 166-167; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVI, 431-435; a.mlf., Teźkiretü’l-ĥuffâž, III, 987-990; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 588; İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, IV, 283-285; a.mlf., el-MecmaǾu’l-müǿesses li’l-MuǾcemi’l-müfehres (nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî), Beyrut 1414/1994, I, 337, 533; II, 9, 101, 139, 172, 194, 195, 225, 255, 258, 465; a.mlf., el-İśâbe, I, 3, 351; Dâvûdî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn, II, 2; Muttakī el-Hindî, Kenzü’l-Ǿummâl, I, 22, 36; Keşfü’ž-žunûn, II, 1394, 1426, 1735, 1920; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 781; Îżâĥu’l-meknûn, I, 302; Brockelmann, GAL, I, 165; Suppl., I, 276; Yûsuf el-Îş, el-Ħaŧîb el-Baġdâdî, Dımaşk 1364/1945, s. 95, 103, 109; a.mlf., Fihrisü maħŧûŧâti Dâri’l-kütübi’ž-Žâhiriyye, Dımaşk 1366/1947, s. 71-72; Mübârekfûrî, Muķaddimetü Tuĥfeti’l-aĥveźî (nşr. Abdurrahman M. Osman), Kahire 1383/1963, I, 292; Sezgin, GAS, I, 209-210; a.e. (Ar.), I, 425-426; Elbânî, Maħŧûŧât, s. 62-63; Subhî es-Sâlih, ǾUlûmü’l-ĥadîŝ ve muśŧalaĥuh, Beyrut 1977, s. 117; Nüveyhiz, MuǾcemü’l-müfessirîn, I, 391, 392; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), V, 40; Ekrem Ziyâ el-Ömerî, Buĥûŝ fî târîħi’s-sünneti’l-müşerrefe, Medine 1405/1984, s. 67, 93, 100; Ali Ekber Ziyâî, “İbn Şâhîn”, DMBİ, IV, 62.

Ali Osman Koçkuzu