İBN SERÂBİYÛN
(ابن سرابيون)
X. yüzyılda yaşamış İslâm coğrafyacısı.
Hayatı hakkında kitabındaki bazı ipuçlarının dışında bilgi bulunmamaktadır. Kitâbü ǾAcâǿibi’l-eķālîmi’s-sebǾa adlı eserinin girişinde müellifin kendisinden “efkarü’l-verâ Sührâb” şeklinde bahsetmesine işaret eden Krachkovsky, bu tür aşırı tevazu ifadelerini Arap yazarlarının nâdiren kullandığını belirtir ki (Târîħu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ǾArabî, s. 103) Sührâb adı da onun İranlı olabileceğini düşündürmektedir. Bazı ilim adamları müellifin asıl adının Ebü’l-Hasan b. Behlûl olduğu, İbn Serâbiyûn’un ise çağdaşı bir hekimle karıştırılması sonucu ortaya çıktığı kanaatindedir (a.g.e., a.y.). Bunun yanında nerede yaşadığı da açık değildir. Bağdat’taki su kanalları ve Irak konusunda verdiği bilgiler onun belli bir dönemde bu bölgede bulunduğunu göstermektedir. Bazıları ise Mısır hakkında verdiği ayrıntılı bilgilere bakarak onun bu ülkede yaşamış olabileceğini söylemişlerdir.
İbn Serâbiyûn’un 289-334 (902-945) yılları arasında yazdığı sanılan Kitâbü ǾAcâǿibi’l-eķālîmi’s-sebǾa adlı eseri, British Museum’da bulunan (nr. 23.379) 709 (1309) istinsah tarihli tek yazma nüshaya dayanılarak Hans von Mzik tarafından yayımlanmıştır (Leipzig 1929). Kitabın muhtevasında, adındaki “acâib” kelimesinin delâlet ettiği ilginç bir şey bulunmamaktadır; dolayısıyla bu kelime sonradan yapılmış bir ilâve olsa gerektir. Eser, müellifin tesbit edebildiği kadarıyla dağların, nehirlerin ve önemli yerleşim merkezlerinin koordinatlarını veren sistematik bir genel coğrafya kitabıdır. İbn Serâbiyûn çalışmasını, daha önce yaşamış çeşitli yazarlardan topladığı konuyla ilgili bilgilerin bir özeti olarak tarif eder ve amacını şehirlerin, denizlerin, nehirlerin, dağların, vadilerin, kara ve deniz yollarının coğrafî konumları üzerinde bilgi vermek, böylece dünyanın haritasını çizmek isteyenlere yardımcı olmak şeklinde açıklar; ayrıca uzunluğu eninin iki katı olan dikdörtgen bir harita için yeterli teknik bilgileri de verir.
Hans von Mzik, İbn Serâbiyûn’un Kitâbü’l-Coġrafya (Kitâbü Śûreti’l-arż) müellifi Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî’yi örnek aldığı, bu sebeple onun kitabında da dünya haritası çizim tekniklerinin bulunması gerektiği görüşündedir. İbn Serâbiyûn ve Hârizmî’nin çalışmaları üzerinde yapılan mukayeseli araştırmalar ikisinin arasında bazı farklı noktalar bulunduğunu göstermekte, bu durum ise onun Hârizmî’nin dışında başka kaynakları da kullandığını ortaya koymaktadır. Bu farklılıkları şu şekilde sıralamak mümkündür: 1. Çok defa İbn Serâbiyûn dağ, nehir ve şehirlerin enlemleriyle boylamlarına Hârizmî’nin verdiği ölçülere göre 5 dakikalık ilâveler yapmıştır. 2. Yedi iklimin başlangıç ve bitiş noktaları Hârizmî’ninkilerden farklıdır. 3. Bağdat için verdiği 70 derece 0 dakika boylam ve 38 derece 25 dakika enlem, Hârizmî’nin verdiği 78 derece 0 dakika boylam ve 33 derece 25 da-kika enlemden oldukça farklıdır ve daha çok Bîrûnî’nin rakamlarına yakınlık göstermektedir. 4. Fizikî bilgilerin düzenlenmesinde de bazı değişik yönler bulunmaktadır. Meselâ Hârizmî, nehirleri kaynaklarının çıktığı bölgelerde anlatırken İbn Serâbiyûn büyük ve küçük bütün nehirleri müstakil bir bölümde toplamıştır. Ayrıca Hârizmî gibi nehirlerin bulunduğu enlem ve boylamları vermeyip yataklarının uzunluğunu ve bazı yerlere nisbetle konumlarını belirtmiştir. Birtakım yeni bilgilerin de ilâve edildiği görülen İbn Serâbiyûn’un eserinin Hârizmî’ninkine göre belirgin bir gelişme içerisinde olduğu söylenebilir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Serâbiyûn Sührâb, Kitâbü ǾAcâǿibi’l-eķālîmi’s-sebǾa ilâ nihâyeti’l-Ǿimâre (nşr. Hans von Mήik), Leipzig 1929 → Frankfurt 1992; Hârizmî, Kitâbü Śûreti’l-arż (nşr. Hans von Mήik), Wien 1926; Bîrûnî, Bīrūnī’s Picture of the World (ed. Zeki V. Togan), Delhi 1940; Brockelmann, GAL Suppl., I, 406; I. Krachkovsky, Târîħu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ǾArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1963-65, I, 103-104; Nafis Ahmad, Muslim Contributions to Geography, Lahore 1972, s. 28; Gabriel Ferrand, Relations de voyages et textes géographiques arabes persans et turks relatifs à l’extrême-orient du VIIIe au XVIIIe siècles, Paris 1918 → Frankfurt 1986, s. 112-113; Gerald R. Tibbets, “The Beginning of a Cartographic Tradition”, The History of Cartography (ed. J. B. Harley - D. Woodward), Chicago 1992, II, 103-105; S. Maqbul Ahmad, “Ibn Sarābiyūn”, EI² (İng.), III, 929-930; İnâyetullah Rızâ, “İbn Serâbiyûn”, DMBİ, III, 668-669.
Sayyıd Maqbul Ahmad