İBN SÎRÎN
(ابن سيرين)
Ebû Bekr Muhammed b. Sîrîn el-Basrî (ö. 110/729)
Rüya tabiriyle tanınan hadis ve fıkıh âlimi, tâbiî.
34 (654) yılında Basra’da dünyaya geldi. 31 (651) veya 33’te (653) doğduğu da kaydedilir. İran’ın Cercerâyâ kasabasından olan babası Sîrîn, Hâlid b. Velîd’in Aynüttemr’i fethi esnasında elde edilen esirler arasında bulunuyordu. Enes b. Mâlik kendi payına düşen Sîrîn’i mükâtebe usulüyle âzat etti. Annesi Safiyye de Hz. Ebû Bekir’in âzatlısıdır. Otuz sahâbe ile görüştüğü kaydedilen İbn Sîrîn Huzeyfe b. Yemân, Zeyd b. Sâbit, Hasan b. Ali b. Ebû Tâlib, İmrân b. Husayn, Ebû Hüreyre gibi sahâbîlerden, Abîde es-Selmânî ve Kādî Şüreyh gibi tâbiîlerden ilim tahsil etti. Kendisinden Şa‘bî, Katâde b. Diâme, Eyyûb es-Sahtiyânî, Âsım el-Ahvel, Abdullah b. Avn, İbn Ebû Arûbe, Hâlid el-Hazzâ ve Evzâî başta olmak üzere birçok âlim faydalandı. Geçimini ticaretle sağlayan İbn Sîrîn, bir rivayete göre satın aldığı zeytin yağının içine fare düşmesi üzerine yağın hepsini dökünce borcunu ödeyemedi ve bu sebeple hapse atıldı. Abdullah b. Zübeyr döneminde hac görevini ifa etti. 9 Şevval 110 (15 Ocak 729) tarihinde vefat eden İbn Sîrîn’in 40.000 dirhem borcu oğlu Abdullah tarafından ödendi. İbn Sîrîn’in yumuşak huylu, mütevazi, cömert ve takvâ sahibi bir kimse olduğu kaydedilmektedir. Kardeşleri Yahyâ, Ma‘bed, Enes ve Hafsa da güvenilir râvilerdendir.
“İmam, hâfız” gibi unvanlarla anılan İbn Sîrîn tefsir, şiir ve hesap bilgisiyle de meşhur olmakla birlikte ilmî şahsiyetinde hadisçilik ve fıkıh ağır basar. Hadislerin güvenilir râvilerden alınması hususunda titiz davranan İbn Sîrîn’in güvenilir bir muhaddis olduğunda ittifak edilmiş, rivayetleri Kütüb-i Sitte’de yer almıştır. Onun fıkhî meselelerle ilgili görüşlerini Ahmed b. Mûsâ b. Hâsir es-Sehlî, Fıķhü’l-İmâm Muĥammed b. Sîrîn fi’l-muǾâmelât adıyla hazırladığı doktora ça-lışmasında bir araya getirmiştir (1415, Mekke, Câmiatü Ümmi’l-kurâ külliyyetü’ş-şerîati’l-İslâmiyye).
İlk dönemlerde daha çok muhaddis ve fakih olarak tanınan İbn Sîrîn’in sonraki yüzyıllarda ilk rüya tabircilerinden biri olarak anılması dikkat çekmektedir. İbn Sa‘d, Halîfe b. Hayyât, Ahmed b. Hanbel ve Hatîb el-Bağdâdî onun rüya tabirciliğinden
hiç söz etmezken Buhârî (“TaǾbîrü’r-rüǿyâ”, 10, 12, 19, 26), Müslim (“Rüǿyâ”, 6), Câhiz ve Ebû Nuaym konuyla ilgili rivayetlerine yer verirler. İbn Hallikân rüya tabiri konusunda geniş bilgisi olduğuna (Vefeyât, IV, 182), birkaç rüya tabirinden örnek veren Zehebî de bu husustaki kabiliyetine (AǾlâmü’n-nübelâǿ, IV, 614, 617-618) işaret eder. İbn Haldûn, İbn Sîrîn’in bu alanda en meşhur âlimlerden biri olduğunu, tabircilikle ilgili kurallarının nesilden nesile nakledilegeldiğini belirtir (Muķaddime, s. 462). İlk kaynaklar, İbn Sîrîn’in rüya tabiriyle ilgili eser yazıp yazmadığı hususunda bilgi vermemekle birlikte İbnü’n-Nedîm onun TaǾbîrü’r-rüǿyâ, Rûdânî de Ǿİbâretü’r-rüǿyâ adlı bir eseri olduğunu kaydeder. Bu konuda kendisinden bazı rivayetler nakledilse de hadislerin yazılmasına bile karşı çıkan İbn Sîrîn’in rüya tabirine dair kitap yazması düşünülemez (Abdülhay el-Kettânî, I, 143; Fahd, s. 70; EI² [İng.], III, 948). Sonraki dönemlerde derlenen farklı isimlerdeki bazı rüya tabiri mecmualarının (Sezgin, I, 633-634) ona nisbet edilmesi, bir tâbiîn âliminin ilmî otoritesinden faydalanma gayretinden kaynaklanmış olmalıdır (EI2 [İng.], III, 948). Nitekim bu mecmuaların bir kısmında İbn Sîrîn’den sonra yaşamış kimselerin adları da geçmektedir. Bu eserlerin başlıcaları şunlardır: 1. TaǾbîrü’r-rüǿyâ (Kahire 1281, 1297, 1298, 1301, 1303, 1304, 1305, 1309, 1961; İstanbul 1304). 2. Tefsîrü’l-aĥlâmi’l-kebîr (Kahire 1963; Beyrut 1402/1982, 1403/1983, 1993 [nşr. Züheyr Şefîk el-Kubbî], 1418/1997). 3. Münteħabü’l-kelâm fî tefsîri’l-aĥlâm (bazı baskıları Abdülganî en-Nablusî’nin TaǾtîrü’l-enâm fî taǾbîri’l-menâm adlı eseriyle birlikte, Bulak 1284, 1294, 1296; Kahire 1301, 1302, 1304, 1306, 1307, 1316, 1320, 1324, 1329, 1940, 1373/1953; Bombay 1296; Leknev 1874; I-II, Tunus 1984). 4. Kitâbü’l-Kelâm fî tefsîri’l-aĥlâm (Beyrut 1963, Abdülganî en-Nablusî’nin eseriyle birlikte). 5. Tefsîrü aĥlâmi’t-tefâǿül (nşr. Abdülhafîz Beydûn, Beyrut 1410/1990). 6. Tefsîrü aĥlâmi’t-teşâǿüm (nşr. Abdülhafîz Beydûn, Beyrut 1410/1990). 7. Ķāmûsü’l-aĥlâm: Tefsîrün ebcedî li’r-rüǿya’l-menâmiyye (Tunus 1988). 8. Tefsîrü’l-aĥlâm ve’r-rüǿyâ (Kahire 1976). 9. Tefsîrü’l-aĥlâm (nşr. Muhammed Abdülazîz el-Halâvî, Kahire 1994). 10. Külliyyât-ı TaǾbîr-i Ħâb (İbn Sîrîn ve Dânyâl Peygamber, 3. bs., Tahran 1364/1985).
İbn Sîrîn’e nisbet edilen rüyâ tabirleri Ida Zilio Grandi tarafından İtalyanca’ya (Il libro del sogno veritiero, Torino 1992), Muhammed M. el-Akīlî (Ibn Seerin’s Dictionary of Dreams According to Islamic Inner Traditions, Philadelphia 1992) ve Âişe Bewley (The Interpretation of Dreams, London 1994) tarafından İngilizce’ye çevrilmiştir. Muhammed Bâkır Kındîl, İbn Sîrîn’in yorumlarında rüya, dil ve bilinç altı ilişkisini incelemiştir (“el-Luġa ve’l-ĥulm Ǿinde İbn Sîrîn”, el-Bâĥiŝ, I/3 [Paris 1978], s. 40-69).
BİBLİYOGRAFYA:
Buhârî, “TaǾbîrü’r-rüǿyâ”, 10, 12, 19, 26; a.mlf., et-Târîħu’l-kebîr, I, 90-92; Müslim, “Rüǿyâ”, 6; İbn Sa‘d, eŧ-Ŧabaķāt, VII, 193-206; Halîfe b. Hayyât, eŧ-Ŧabaķāt (Zekkâr), I, 502; Ahmed b. Hanbel, Kitâbü’z-Zühd (nşr. Muhammed Celâl Şeref), İskenderiye 1984, s. 277-282; Câhiz, Kitâbü’l-Ĥayevân, I, 271; IV, 269, 368; VII, 191; Fesevî, el-MaǾrife ve’t-târîħ, III, 54-64; İbn Ebû Hâtim, el-Cerĥ ve’t-taǾdîl, VII, 280-281; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, Kahire, ts. (Matbaatü’l-istikā-me), s. 453; Ebû Nuaym, Ĥilye, II, 263-282; Ha-tîb, Târîħu Baġdâd, V, 331-338; İbnü’l-Cevzî, Śıfatü’ś-śafve (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Beyrut 1399/1979, III, 241-248; Yâkūt, MuǾcemü’l-büldân, IV, 176; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 181-183; Mizzî, Tehźîbü’l-Kemâl, XXV, 344-354; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, IV, 606-622; a.mlf., Teźkiretü’l-ĥuffâž, I, 77-78; a.mlf., Târîħu’l-İslâm: sene 101-120, s. 239-249; İbn Haldûn, Muķaddime (nşr. Dervîş el-Cüveydî), Beyrut 1416/1996, s. 462; İbn Hacer, Tehźîbü’t-Tehźîb, IX, 214-217; Rûdânî, Śılatü’l-ħalef bi-mevśûli’s-selef (nşr. Muhammed Haccî), Beyrut 1408/1988, s. 306; Serkîs, MuǾcem, I, 126-127; Sezgin, GAS, I, 633-634; G. H. A. Juynboll, Muslim Tradition, Cambridge 1985, s. 55, 178; Abdülhay el-Kettânî, et-Terâtîbü’l-idâriyye (Özel), I, 141-144; Abdülgaffâr Süleyman el-Bündârî v.dğr., MevsûǾatü ricâli’l-kütübi’t-tisǾa, Beyrut 1413/1993, III, 378; T. Fahd, Etudes d’histoire et de civilisation islamiques, İstanbul 1997, s. 41, 70-71, 112-113; a.mlf., “Ibn Sīrīn”, EI² (İng.), III, 947-948; Nâsır Güzeşte, “İbn Sîrîn”, DMBİ, III, 734-736.
Ahmet Yücel