İBN USFÛR el-İŞBÎLÎ
(ابن عصفور الإشبيلي)
Ebü’l-Hasen Alî b. Mü’min b. Muhammed b. Alî el-Hadramî el-İşbîlî en-Nahvî (ö. 669/1270)
Nahiv âlimi, edip ve şair.
597 (1200-1201) yılında İşbîliye’de (Sevilla) doğdu. Burada Ebû Ali eş-Şelevbîn ve Ebü’l-Hasan ed-Debbâc gibi âlimlerden dil ve edebiyat dersleri aldı. Derslerine on yıl devam ettiği Ebû Ali eş-Şelevbîn’den Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ını okudu. Öğrenimini tamamladıktan sonra İşbîliye’de ders vermeye başladı. İlmî bir konuda hocasıyla tartışıp araları açılınca İşbîliye’den ayrılarak Şerîş’e (Jerez) gitti. Şerîş’te, ayrıca Şezûne (Sedona), Mâleka (Malaga), Lûrka (Lorca) ve Mürsiye’de (Murcia) ders verdi. Bu derslerinde Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ı, Ebû Ali el-Fârisî’nin el-Îżâĥ’ı, Cezûlî’nin el-Muķaddimetü’l-Cezûliyye’si ile Zeccâcî’nin el-Cümel’ini şerhetti. Öğrencileri arasında Saîd b. Hakem el-Kureşî et-Tabîrî, el-Kitâb’ın şârihlerinden Saffâr Kāsım b. Ali el-Batalyevsî, kıraat âlimi Ebû Abdullah Muhammed b. Ali eş-Şelevbîn es-Sagīr, Ebû Hayyân el-Endelüsî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ el-Yefrenî ve İbn Saîd el-Mağribî gibi tanınmış âlimler vardır.
Daha sonra Mağrib’e geçen İbn Usfûr Merakeş’te ve bazı büyük şehirlerde ders vermeyi sürdürdü. Ardından Tunus’a gidip orada hüküm süren Hafsî Emîri I. Muhammed el-Müstansır-Billâh ile görüştü. İbn Usfûr’a yakın ilgi gösteren emîr gittiği yerlere onu da beraberinde götürdü; ilmî çalışmalarını destekledi. Bir ara Endülüs’e dönen İbn Usfûr daha sonra tekrar Merakeş’e geldi, oradan Tunus’a geçti ve 669 (1270) yılında vefatına kadar burada yaşadı. İbn Usfûr’un ölüm tarihi bazı kaynaklarda 670 (1271) olarak verilmiştir. Onun ölüm sebebi hakkında farklı rivayetler bulunmaktadır. Bir rivayete göre kış mevsiminde bir gün Ebû Fihr bahçelerinde bir havuz kenarında Hafsî Sultanı I. Muhammed el-Müstansır’ın meclisinde bulunurken sultan başarılarıyla övünmeye başlayınca ona kendisi gibi âlimlerle de övünmesi gerektiğini söylemiş, buna öfkelenen sultan onu havuza attırmış ve havuzda uzun süre bekletilmesini emretmiştir. Bu olaydan üç gün sonra da vefat eden İbn Usfûr Mühennâ Mezarlığı’na defnedilmiştir
İbnü’l-Müneyyir Nâsırüddin el-Kādî, İbn Usfûr için yazdığı mersiyede nahvin onunla sona erdiğini ifade etmiştir. Kaynaklarda İbn Usfûr’un, döneminde Arap dili ve edebiyatının en büyük otoritesi olduğu, dil meselelerinde doğru bulduğunu tercih etmeyi kendisine prensip edindiği kaydedilir. Bazı müellifler, onun nahiv dışında bir şey bilmediğini kaydetmekteyse de eserleri gerek nazım gerekse nesirde, dil, edebiyat ve edebî tenkit konularında geniş bilgi sahibi olduğunu ortaya koymaktadır.
Eserleri. 1. el-MümtiǾ fi’t-taśrîf. İşbîliye Emîri Ebû Bekir Abdullah b. Ebü’l-Asbağ’a takdim edilen esere müellif daha sonra birçok ilâve yapmış, Ebû Hayyân el-Endelüsî eserin bu ilâveli şekline el-MümtiǾu’l-kebîr adını vermiştir. İbn Mâlik tarafından eleştirilen kitaba Ebû Hayyân da bazı ilâvelerde bulunmuştur. Ebû Hayyân’ın el-MübdiǾ adlı eseri el-MümtiǾin bir hulâsasıdır (nşr. Abdülhamîd Seyyid Taleb, Küveyt 1982). Fahreddin Kabâ ve el-MümtiǾi iki cilt halinde neşrettiği gibi (Halep 1390/1970; Libya 1404/1983; Beyrut 1407/1987) İbn ǾUśfûr ve’t-taśrîf (Halep 1391/1971, ayrıca bk. bibl.) adlı kitabının büyük bir kısmını da (s. 145-292) el-MümtiǾe ayırarak eserin önemi, muhtevası ve yazma nüshaları hakkında bilgi vermiştir. 2. el-Muķarrib fi’n-naĥv. İbn Usfûr, kendisine şöhret kazandıran bu eserini Hafsî Emîri Yahyâ b. Abdülvâhid el-Hintâtî adına yazmıştır (nşr. Ahmed Abdüssettâr el-Cevârî - Abdullah el-Cübûrî, [baskı yeri yok] 1391/1971-1392/1972; nşr. Ya‘kūb el-Ganîm, Küveyt, ts.). Eser, başta müellifi olmak üzere birçok âlim tarafından şerh ve ihtisar edilmiştir. İbn Usfûr’a ait şerhin bir nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir (AY, nr. 6335). Tâceddin Ahmed b. Osman et-Türkmânî bu şerh üzerine bir ta‘lik yazmıştır. Ebû Hayyân el-Endelüsî el-Muķarrib’i Taķrîbü’l-Muķarrib adıyla ihtisar etmiş (nşr. Afîf Abdurrahman, Beyrut 1983; nşr. Muhammed Câsim ed-Düleymî, Beyrut 1987) ve bunu et-Tedrîb fî temŝîli’t-Taķrîb (nşr. Nihâd Hasan, Bağdad 1987) adıyla şerhetmiştir. İbn Usfûr’un ihtisar ve şerh mahiyetinde Müŝülü’l-Muķarrib adıyla eser hakkında yaptığı diğer bir çalışma Abdurrahman b. Muhammed el-Ammâr tarafından yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmış (1403, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye [Riyad]) ve eseri Ahmed Hasan Kehîl tahkik etmiştir. F. T. Salah da bu eserin tenkitli metnini doktora çalışması olarak hazırlamıştır (1984-1985, School of Oriental and African Studies, London). el-Muķarrib ayrıca İbnü’n-Nehhâs el-Halebî ve çağdaş araştırmacılardan Ali Muhammed Fâhir tarafından şerhedilmiştir (Kahire 1990). İbnü’l-Hâc Ahmed b. Muhammed (el-Îrâdât Ǿale’l-Muķarrib), İbrâhim b. Ahmed b. Ahmed el-Ensârî el-Cezerî (el-Menhecü’l-muǾarrib fi’r-red Ǿale’l-Muķarrib) ve Hâzim el-Kartâcennî (Şeddü’z-zünnâr Ǿalâ caĥfeleti’l-ĥimâr) gibi âlimler el-Muķarrib’i çeşitli yönlerden eleştirmişlerdir. 3. Şerĥu’l-Cümel li’z-Zeccâcî (eş-Şerĥu’l-kebîr, Aĥkâmü İbn ǾUśfûr). Zeccâcî’nin el-Cümelü’l-kübrâ* adlı eserinin şerhi olup Sâhib Ca‘fer Ebû Cenâh tarafından yayımlanmıştır (I-II, Musul 1980; Bağdad 1400-1402/1980-1982). Ebû Hayyân, eseri el-Mevfûr fî taĥrîri Aĥkâmi İbn ǾUśfûr (el-Mevfûr min şerĥi İbn ǾUśfûr) adıyla ihtisar etmiştir. İbn Usfûr’un el-Cümel için üç ayrı şerh yazdığı kaydedilmektedir (Fahreddin Kabâve, s. 66-67). 4. Đarâǿirü’ş-şiǾr. İbn Usfûr, vezin ve kafiye gereği şiirlerde görülen bazı kural dışı tasarruflara dair bu eserini Hafsî Hükümdarı I. Muhammed el-Müstansır’ın isteği üzerine kaleme almıştır (nşr. Seyyid İbrâhim Muhammed, Beyrut 1980).
İbn Usfûr’un diğer eserleri şunlardır: Kitâbü’l-MuķniǾ (Brockelmann, GAL Suppl., I, 546); es-Silk ve’l-Ǿunvân ve mürâmü’l-lüǿlüǿ ve’l-Ǿiķyân (a.g.e., a.y.); Manžûme fi’n-naĥv (Sadaka b. Nâsır b. Râşid el-Hanbelî eser üzerine şerh yazmıştır, a.g.e., a.y.); Îżâĥu’l-müşkil (Mutarrizî’nin el-Muġrib’inin şerhidir); el-Ezhâr; İnâretü’d-deyâcî; el-BedîǾ (el-Muķaddimetü’l-Cezûliyye’nin şerhidir); es-Sâlif ve’l-Ǿiźâr; Seriķātü’ş-şuǾarâǿ; Şerĥu’l-eşǾâri’s-sitte; Şerĥu’l-Îżâĥ (Ebû Ali el-Fârisî’nin el-Îżâĥ’ının şerhidir); Şerĥu’l-Ĥamâse (Ebû Temmâm’ın el-Ĥamâse’sinin şerhidir); Şerĥu Kitâbi Sîbeveyhi (Abdülkādir el-Bağdâdî Ħizânetü’l-edeb’inde bu şerhten birçok nakil yapmıştır); Muħtaśarü’l-Ġurre; Muħtârü’l-Muĥteseb (İbn Bâbeşâz’ın nahve dair el-Muĥteseb adlı eserinin şerhidir); el-Miftâĥ; el-Hilâl; Şerĥu Dîvâni’l-Mütenebbî (eserleri için ayrıca bk. el-MümtiǾ, neşredenin girişi, I, 4-13; a.mlf., el-Muķarrib, neşredenin girişi, I, 7-29; a.mlf., Đarâǿirü’ş-şiǾr, neşredenin girişi, s. 5-10). İbn Usfûr’un bir tefsir yazmaya başladığı, ancak bir cildini tamamlayabildiği rivayet edilmekte ve eserin daha önceki tefsirlerden farklı özellikler taşıdığı kaydedilmektedir (Ebü’l-Abbas el-Gabrînî, s. 318-319). Cemîl Abdullah el-Uveyda Menhecü İbn ǾUśfûr el-İşbîlî fi’n-naĥv ve’t-taśrîf adıyla bir doktora çalışması yapmış ve bu çalışmasına dair bir tanıtma yazısı yazmıştır (bk. bibl.).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Usfûr el-İşbîlî, el-MümtiǾ fi’t-taśrîf (nşr. Fahreddin Kabâve), Beyrut 1407/1987, neşredenin girişi, I, 4-13; a.mlf., el-Muķarrib (nşr. Ahmed Abdüssettâr el-Cevârî - Abdullah el-Cübûrî) [baskı yeri yok] 1391/1971, neşredenin girişi, I, 7-29; a.mlf., Đarâǿirü’ş-şiǾr (nşr. Seyyid İbrâhim Muhammed), Beyrut 1980, neşredenin girişi, s. 5-10; a.mlf., Şerĥu Cümeli’z-Zeccâcî: eş-Şerĥu’l-kebîr (nşr. Sâhib Ca‘fer Ebû Cenâh), Bağdad 1400/1980, neşredenin girişi, I, 18-80; İbnü’z-Zübeyr, Śılatü’ś-Śıla (nşr. E. Lévi-Provençal), Rabat 1938, s. 142-143; Ebü’l-Abbas el-Gabrînî, ǾUnvânü’d-dirâye (nşr. Âdil Nüveyhiz), Beyrut 1969, s. 317-319; İbnü’l-Verdî, Tetimmetü’l-Muħtaśar fî aħbâri’l-beşer (nşr. Ahmed Rif‘at el-Bedrâvî), Beyrut 1389/1970, II, 315-316; Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, III, 109-110; Safedî, el-Vâfî, XII, 265-267; İbn Kunfüz, el-Vefeyât (nşr. Âdil Nüveyhiz), Beyrut 1971, s. 331; Fîrûzâbâdî, el-Bülġa fî terâcimi eǿimmeti’n-naĥv ve’l-luġa (nşr. Muhammed el-Mısrî), Küveyt 1407/1987, s. 160-161; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, II, 210; Taşköprizâde, Miftâĥu’s-saǾâde, I, 196-197; Makkarî, Nefĥu’ŧ-ŧîb, II, 209-211, 271-272; III, 184; IV, 148; V, 384; Keşfü’ž-žunûn, I, 603; II, 1041, 1612, 1801, 1805, 1822; İbnü’l-İmâd, Şeźerât (Arnaût), VII, 575-576; Muhammed b. İbrâhim ez-Zerkeşî, Târîħu’d-devleteyn: Muvaĥĥidiyye ve’l-Ĥafśiyye, Tunus 1289, s. 29-30; Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât, V, 283-284; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 712; Brockelmann, GAL, I, 381; Suppl., I, 546-547; Şevkī Dayf, el-Medârisü’n-naĥviyye, Kahire 1968, s. 306-308; Fahreddin Kabâve, İbn ǾUśfûr ve’t-taśrîf, Beyrut 1981; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, VI, 248-252; Ahmed el-Lehîb, “Hel ĥuķķıķa Kitâbü’l-Muķarrib li’bn ǾUśfûr?”, ME, XLVI/1, Kahire 1974, s. 116-125; Ali Lagzîvî, “İbn ǾUśfûr el-İşbîlî ve kitâbühû Đarâǿirü’ş-şiǾr”, el-Menâhil, XXX, Rabat 1984, s. 155-172; Cemîl Abdullah el-Uveyda, “Menhecü İbn ǾUśfûr el-İşbîlî fi’n-naĥv ve’t-taśrîf”, Ĥavliyyât: FerǾu’l-âdâbi’l-ǾArabiyye, IV, Beyrut 1989, s. 321-326; G. Troupeau, “Ibn ǾUśfūr”, EI² (İng.), III, 962; İnâyetullah Fâtihî Nejâd, “İbn ǾUśfûr”, DMBİ, IV, 300-302.
Fahreddin Kabâve