İBN VADDÂH
(ابن وضّاح)
Ebû Abdillâh Muhammed b. Vaddâh b. Bezî‘ el-Kurtubî (ö. 287/900)
Endülüs’te hadis öğretimini başlatan iki hadis hâfızından biri.
199’da (814-15) Kurtuba’da (Cordoba) dünyaya geldi. 191 (807), 200 (815-16) veya 202’de (817-18) doğduğu da zikredilmiştir. Dedesi Bezî‘, Endülüs Emevî Devleti’nin kurucusu I. Abdurrahman’ın âzatlısı idi. Öğrenimine Kur’ân-ı Kerîm’i ezberlemekle başladığı anlaşılan İbn Vaddâh Endülüs’te Muhammed b. Îsâ el-A‘şâ, Muhammed b. Hâlid el-Eşec, Müemmel b. Süleyman el-Endelüsî, İbn Habîb es-Sülemî, Yahyâ b. Yezîd el-Ezdî el-Kurtubî gibi hocalardan faydalandı. 218’de (833) Doğu İslâm ülkelerine seyahat etti. Kısa süren bu ilk seyahatinin asıl amacı âbid ve zâhidlerle görüşmek olduğu için aralarında Âdem b. Ebû İyâs, Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, Asbağ b. Ferec, Saîd b. Mansûr, Nuaym b. Hammâd, Yahyâ b. Maîn, Ebû Hayseme Züheyr b. Harb ve Ahmed b. Hanbel’in de bulunduğu on dört âlimden daha çok zühdle ilgili rivayetleri derledi. 231 (845-46) yılı civarında yaptığı ikinci seyahatinde Mekke, Medine, Kudüs, Trablus, Dımaşk, Halep, Humus, Kûfe, Bağdat, Basra, Mısır, Horasan, Askalân, Antakya, Tarsus ve Kayrevan gibi ilim merkezlerinde çeşitli hocalardan hadis rivayet etti. Çoğu Kütüb-i Sitte imamları olan ve aynı zamanda Bakī b. Mahled’in de hocaları bulunan Âsım b. Ali, Abdullah b. Sâlih el-Mısrî, İsmâil b. Ebû Üveys, Ebû Hayseme Züheyr b. Harb, Ebû Mus‘ab, Ebû Bekir b. Ebû Şeybe, Harmele b. Yahyâ, Duhaym, Hişâm b. Ammâr, Hâris b. Miskîn bunların en tanınmışlarıdır. İfrîkıye’de Mâlikî fıkhının en önemli kitabı olan el-Müdevvene’yi müellifi Sahnûn’dan okuyup rivayet ettiği için bu mezhebin ileri gelen âlimlerinden biri kabul edilmiş, Mâlikî mezhebini diğerlerine tercih ettiği ve Şâfiî mezhebine karşı olumsuz tavrını saklamadığı belirtilmiştir (İbn Abdülber, II, 1114-1115). İbn Vaddâh, kıraat âlimi Verş’in talebesi Abdüssamed b. Abdurrahman’dan onun kıraatini öğrenmiş ve meşhur yedi imamdan biri olan Nâfi‘ b. Abdurrahman kıraatine ait Verş rivayetinin Endülüs’te yayılmasına vesile olmuştur.
İbn Vaddâh hemşehrisi Bakī b. Mahled’le birlikte, hadisin rivayet ve dirayet bölümleriyle müstakil bir ilim olarak bilinmediği Endülüs’e Doğu İslâm dünyasının hadis kültürünü getirmiş, burada hadis öğretimini başlatarak Endülüs’ü bir hadis merkezi yapmış ve hayatı boyunca bu çalışmasını sürdürmüştür. İbn Vaddâh’ın tanınmış öğrencileri arasında başta Kāsım b. Asbağ olmak üzere İbn Lübâbe diye bilinen Muhammed b. Yahyâ b. Ömer, İbnü’l-Cebbâb, Muhammed b. Abdülmelik b. Eymen gibi muhaddislerle İbn Abdürabbih ve filozof İbn Meserre de yer almaktadır. Talebelik yıllarından itibaren zâhidâne bir hayat yaşayan ve maddî sıkıntılar çektiğine işaret edilen İbn Vaddâh 26 Muharrem 287’de (1 Şubat 900) Kurtuba’da vefat etti ve Ümmü Seleme Kabristanı’na defnedildi. Onun Zilhicce 286’da (Aralık 899), 289’da (902) veya 280 (893) yılı civarında öldüğü de kaydedilmektedir. Oğlu Muhammed’in de hadisle meşgul olduğu, kendisinden ve Bakī b. Mahled’in derslerinden faydalandığı belirtilmektedir.
İbn Vaddâh zeki ve anlayışı kuvvetli bir âlim olup İbnü’l-Faradî onun hadisi, hadis râvilerini ve illetlerini iyi bildiğini söylemiş, râvilerle ilgili değerlendirmeleri İbn Hacer’in Tehźîbü’t-Tehźîb’i başta olmak üzere çeşitli tabakat kitaplarında yer almıştır (Nûrî Muammer, s. 138-150). Tarihle de meşgul olan İbn Vaddâh’ın tanınmış kadıların, Doğu’dan gelerek Endülüs’e yerleşen âlimlerin, Mâlikî mezhebine mensup fakih ve muhaddislerin, özellikle âbid ve zâhidlerin biyografilerini derlediği belirtilmiş, ancak onun tenkitlerinde oldukça sert davrandığı, bazı hadisleri reddettiği, fıkhı ve nahvi iyi bilmediği ileri sürülmüştür (a.g.e., s. 151-152).
Eserleri. 1. Kitâbü’l-BidaǾ ve’n-nehyü Ǿanhâ (Kitâb fîhi mâ câǿe fi’l-bidaǾ). Sünnete sarılıp bid‘attan sakınmanın gereği, ilk bid‘atların nasıl ortaya çıktığı, bid‘atların zamanla nasıl yayılacağı gibi hususları hadis, sahâbe ve tâbiînin sözleriyle inceleyen eser, konusundaki ilk çalışma-lardan biri olup İbn Ebû Rendeka et-Turtûşî, Ebû Şâme el-Makdisî ve Şâtıbî’nin aynı türdeki kitaplarına kaynaklık etmiştir. Muhammed Ahmed Dehmân (Dımaşk 1400/1980; Kahire 1411/1990) ve Bedr b. Abdullah el-Bedr (Riyad 1416/1996) tarafından yayımlanan kitap üzerinde doktora çalışması yapan M.a Isabel Fierro eseri İspanyolca’ya tercüme ederek Arapça metniyle birlikte Kitāb al-BidaǾ (Tratado Contra Las Innovaciones) adıyla neşretmiştir (Madrid 1988). 2. Kitâbü’n-Nažar ilallāhi teǾâlâ ve mâ câǿe fîhi mine’l-ĥadîŝ (Kitâb fîhi mâ câǿe mine’l-ĥadîŝ fi’n-nažar ilallāh). Tunus’ta Hasan Hüsnî Abdülvehhâb es-Sumâdıhî’nin özel kütüphanesinde bir nüshasının bulunduğu belirtilmiştir (Ziriklî, VII, 133; Sezgin, I, 474-475).
İbn Vaddâh’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-ǾUbbâd ve’l-Ǿavâbid (zühde dairdir), Meknûnü’s-sır ve müstaħrecü’l-Ǿilm (Mâlikî fıkhıyla ilgilidir), eś-Śalât fi’n-naǾleyn, Risâletü’s-sünne, Kitâbü’l-ĶuŧǾân fi’l-ĥadîŝ, Cüzǿ fî mesǿeleti ücreti’l-imâm
Ǿale’ś-śalât ve mesǿeleti imâmeyn fî mescid. Nûrî Muammer, Muĥammed b. Vađđâĥ müǿessisü medreseti’l-ĥa-dîŝ bi’l-Endelüs maǾa Baķī b. Maħled adlı çalışmasında İbn Vaddâh’ın biyografisini incelemiş, rivayet ettiği hadisleri derlemiş, hocalarının ve talebelerinin geniş bir listesini vermiştir (Rabat 1403/1983).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Vaddâh, Kitāb al-BidaǾ (Tratado Contra Las Innovaciones) (nşr. M.a Isabel Fierro), Madrid 1988, neşredenin girişi, s. 11-57; Muhammed b. Hâris el-Huşenî, Aħbârü’l-fuķahâǿ ve’l-muĥaddiŝîn (nşr. M. L. Ávila - L. Molina), Madrid 1992, s. 122-132; İbnü’l-Faradî, Târîħu Ǿulemâǿi’l-Endelüs (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire 1404/1984, II, 650-653; İbn Abdülber, CâmiǾu beyâni’l-Ǿilm (Ebü’l-Eşbâl ez-Züheyrî), Demmâm 1414/1994, II, 1114-1115; İbn Hayyân, el-Muķtebes, s. 18, 46, 51, 57, 59, 72, 75, 99, 223, 264, 265; Kādî İyâz, Tertîbü’l-medârik (nşr. Abdülkādir es-Sahrâvî), Rabat 1403/1983, IV, 435-440; Dabbî, Buġyetü’l-mültemis, Kahire 1967, s. 133-134; İbn Manzûr, Muħtaśaru Târîħi Dımaşķ, XXIII, 296-297; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIII, 445-446; a.mlf., Teźkiretü’l-ĥuffâž, II, 646-648; a.mlf., Târîħu’l-İslâm: sene 281-290, s. 294-296; a.mlf., Mîzânü’l-iǾtidâl, IV, 59; Safedî, el-Vâfî, V, 174; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb, II, 179-181; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, II, 275; İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, V, 416-417; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 76; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 133; Sezgin, GAS, I, 474-475; Abdülhâdî Ahmed el-Hüseysin, Mežâhirü’n-nehđati’l-ĥadîŝiyye fî Ǿahdi YaǾķūbi’l-Manśûri’l-Muvaĥĥidî, Tıtvân 1403/1983, I, 231-233; W. Werkmeister, Quellenuntersuchungen zum Kitāb al-ǾIqd al-farīd des Andalusiers Ibn ǾAbdrabbih, Berlin 1983, s. 263-266; Nûrî Muammer, Muĥammed b. Vađđâĥ el-Ķurŧubî: müǿessisü medreseti’l-ĥadîŝ bi’l-Endelüs maǾa Baķī b. Maħled, Rabat 1403/1983; Saîd b. Nâsır el-Gāmidî, Ĥaķīķatü’l-bidǾa ve aĥkâmühâ, Riyad 1414/1994, I, 206-209.
M. Yaşar Kandemir