İBN YÛNUS, Kemâleddin

(كمال الدين ابن يونس)

Ebü’l-Feth (Ebû İmrân) Kemâlüddîn Mûsâ b. Yûnus b. Muhammed el-Mevsılî el-Ukaylî (ö. 639/1242)

Çok yönlü âlim.

5 Safer 551 (30 Mart 1156) tarihinde Musul’da doğdu. İlk tahsilini devrin ileri gelen fakihlerinden olan babasından gördü. Yahyâ b. Sa‘dûn el-Kurtubî ve çeşitli âlimlerden Arapça, fıkıh ve hadis okudu. 571’de (1175) Bağdat’a gitti; Nizâmiye Medresesi’nde muîd olan Sedîdüddin es-Silmâsî ile Radiyyüddin el-Kazvinî’den fıkıh, usûl-i fıkıh ve hilâfiyat, Kemâleddin el-Enbârî’den dil ve edebiyat, Şerefeddin et-Tûsî’den matematik dersleri aldı. Bu arada diğer bazı hocalardan tarih, felsefe, mûsiki, astronomi, kimya, simya, fizik


ve tıp öğrenerek 575 (1179) yılı civarında Musul’a döndü. Sohbetlerinde bulunan İbn Hallikân ve İbn Ebû Usaybia gibi çağdaşı müelliflerin hakkında verdikleri bilgilere göre henüz genç denilecek bir yaşta iken pek çok ilim dalında (İbn Hallikân’a göre yirmi dört, Zehebî’ye göre on dört) söz sahibi oldu ve kısa sürede tanındı. Babasının 576’da (1180) vefatı üzerine Zeynüddin Ali Küçük Mescidi’nde onun yerine geçti ve burası, uzun süre ders vermesinden dolayı ona nisbetle el-Medresetü’l-Kemâliyye adıyla anılmaya başlandı. Aynı şekilde zamanın ileri gelen fakihlerinden ağabeyi İmâdüddin Ebû Hâmid’in 608 (1211) yılında ölmesinden sonra Medresetü’l-Alâiyye’de onun yerini aldı; arkasından yeni açılan el-Medresetü’l-Kāhiriyye’ye, 620 (1223) yılında da Bedreddin Lü’lü’ün kurduğu el-Medresetü’l-Bedriyye’ye müderris oldu. Sonuncu görevinde iken 14 Şâban 639 (17 Şubat 1242) tarihinde vefat etti.

İlgilendiği her ilimde uzman sayılacak kadar geniş bilgiye sahip olan İbn Yûnus’un pek çok dalda talebesi vardı. Ayrıca ondan dönemin tanınmış âlimleri de faydalanmıştır. Meselâ Teâsif diye tanınan ve Nasîrüddîn-i Tûsî ile geometriye dair tartışmalarda bulunan Alemüddin Kaysâr b. Abdülganî, matematik bilimlerinde büyük bir üstat sayıldığı halde Musul’a gidip onunla birçok kitabı müzakere etmiştir. Esîrüddin el-Ebherî de çeşitli eserler yazdığı ve şöhretinin zirvesinde olduğu bir zamanda Musul sarayında himaye görürken (625/1228) onun yanında muîdlik yapmış ve kendisinden ders almıştır. Öte yandan özellikle matematik ve astronomide o dönemin en çok başvurulan şahsiyeti olduğu için Bağdat, Halep ve Endülüs’teki bazı âlimlerle Alman İmparatoru II. Friedrich de bu ilimlerde karşılaştıkları meseleleri mektupla ona sormuşlardır. Abdüllatîf el-Bağdâdî’nin 585 (1189) yılında Musul’a gittiğinde onu kimya ile uğraşırken gördüğü ve hakkında, “Kemâleddin b. Yûnus’u riyâziyyât, fıkıh ve felsefî ilimlerde iyi buldum; ancak aklını ve vaktini kimya deneylerine adamış, başka her şeyi küçümser hale gelmiş” dediği bilinmektedir. Ondan hem Şâfiîler hem Hanefîler fıkıh okurken yine nakledildiğine göre yahudilerle hıristiyanlar da Tevrat ve İncil okumuşlardır.

Eserleri. İbn Yûnus, hemen her ilim dalında yoğun birikime sahip olmasına rağmen fazla eser yazmamıştır. Günümüze ulaşan başlıca eserleri şunlardır: 1. Şerĥu Risâle fîmâ yaĥtâcü ileyhi’ś-śâniǾ min aǾmâli’l-hendese. Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî’nin eseri üzerine yapılmış bir şerhtir (Meşhed Âsitâne-i Kuds-i Rezevî Ktp., nr. 5357/130). 2. Risâle fî beyâni muķaddimeteyn mühmeleteyn istaǾmelehümâ Ebüllûniyûs fî evâħiri’l-maķāleti’l-ûlâ min Kitâbi’l-Maħrûŧât. Pergeli Apollonios’un Konika’sı hakkındadır (Manisa İl Halk Ktp., nr. 1706, vr. 291b-293a; Oxford Bodleian Library, Thurst, nr. 713/4, vr. 78a-79a; nr. 3973/3, vr. 52a-52b). 3. Risâle fi’l-burhân Ǿale’l-muķaddimeti’l-letî ehmelehâ Erşimîdis fî kitâbihî fî tesbîǾi’d-dâǿire ve keyfiyeti ittiħâźi źâlike. Archimedes geometrisi üzerinedir (Manisa İl Halk Ktp., nr. 1706, vr. 218b-220a; TSMK, III. Ahmed, nr. 3342/5; Oxford Bodleian Library, Thurst, nr. 3970/3, vr. 128b-129a). 4. Risâle fi’stiħrâci deķāǿiķı ħıśaśı iħtilâfi manžari’l-ķameri’l-müstaǾmele fi’l-Mecisŧî (Manisa İl Halk Ktp., nr. 1706, vr. 293b-294b). 5. Mesâǿil süǿilet Ǿani’l-Ǿallâme Kemâlüddîn maǾa cevâbâtihâ. İbn Yûnus’un kendisine sorulan cebir ve geometriye dair sorulara verdiği cevaplardan ibarettir (Manisa İl Halk Ktp., nr. 1706, vr. 285b-290b). 6. Mesǿele ilâ Kemâliddîn Mûsâ b. Yûnus ilâ Mevśıl min Endelüs sene 584 ve cevâbuhû Ǿaleyhâ. Geometri konusunda Endülüs’ten yöneltilen sorulara verdiği cevaplardır (Manisa İl Halk Ktp., nr. 1706, vr. 217a-218b). Müellifin ayrıca geometri konusunda adı bilinmeyen bir risâlesi vardır (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1502/17, vr. 270a-b; Berlin Staatsbibliothek, nr. 6008; Paris Bibliothèque Nationale, nr. 2467/15).

İbn Yûnus’un kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Keşfü’l-müşkilât ve îżâĥu’l-muǾđılât (tefsir), Müfredâtü elfâži’l-Ķānûn li’bn Sînâ, ǾUyûnü’l-manŧıķ, el-Esrârü’s-sulŧâniyye fi’n-nücûm ve Luġa fi’l-ĥikme. İbn Ebû Usaybia Ġunyetü’l-faķīh fî şerĥi’t-Tenbîh li-Ebî İśhâķ eş-Şîrâzî adlı kitabın ona ait olduğunu söylemekteyse de (ǾUyûnü’l-enbâǿ, I, 308) bu eser Zehebî’nin de belirttiği gibi (Târîħu’l-İslâm, s. 88-89; ayrıca bk. Keşfü’ž-žunûn, I, 489) oğlu Şerefeddin Ahmed’e aittir ve bu husus, eserin Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan nüshasının (Serez, nr. 1066; Ayasofya, nr. 1217, 1218) I. cildinin başındaki kayıttan açıkça anlaşılmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA:

Ebû Şâme, eź-Źeyl Ǿale’r-Ravżateyn, s. 172; İbn Ebû Usaybia, ǾUyûnü’l-enbâǿ, Kahire 1299/1882, I, 306-308; II, 204; İbn Hallikân, Vefeyât, V, 311-318; İbnü’l-Fuvatî, el-Ĥavâdiŝü’l-câmiǾa, Bağdad 1351/1932, s. 149; Ebü’l-Fidâ, Târîħ, II, 177-178; Zehebî, Târîħu’l-İslâm: sene 621-630, s. 88-89; a.e.: sene 631-640, s. 432; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXIII, 85-87; Safedî, el-Vâfî, TSMK, III. Ahmed, nr. 2920, XXVI, vr. 151b-153a; Sübkî, Ŧabaķāt, V, 158-162; İsnevî, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, II, 1272; Delcî, el-Felâke ve’l-meflûkûn, Kahire 1322, s. 84; İbn Kādî Şühbe, Ŧaba-ķātü’ş-ŞâfiǾiyye, Süleymaniye Ktp., Turhan Va-lide Sultan, nr. 235, vr. 58b; Keşfü’ž-žunûn, I, 489; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, V, 206-207; Suter, Die Mathematiker, s. 140-142; Brockelmann, GAL, I, 400, 850, 859; Sarton, Introduction, II/2, s. 600; Kadrî Hâfız Tûkān, Türâŝü’l-ǾArabi’l-Ǿilmî fi’r-riyâżiyyât ve’l-felek, Beyrut, ts. (Dârü’ş-şark), s. 394-399; Sezgin, GAS, V, 141, 324; VII, 402-403; Abdülkerîm-i Müderris, Dânişmendân-ı Kürd der Ħidmet-i Ǿİlm u Dîn, Tahran 1349 hş., s. 444-445; Ramazan Şeşen, Nevâdirü’l-maħŧûŧâti’l-ǾArabiyye fî mektebâti Türkiyye, Beyrut 1975, I, 205-206; a.mlf., Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, İstanbul 1983, s. 273, 294, 370-372, 378; a.mlf., Salâhaddîn Eyyûbî ve Devlet, İstanbul 1987, s. 420-421, 427; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VII, 332; I. Goldziher, “The Attitude of Orthodox Islam toward the Ancient Sciences” (ed. Merlin L. Swartz), New York 1981, s. 185-215; Seyyid Ca‘fer Seccâdî, “İbn Yûnus”, DMBİ, IV, 150-151.

Ramazan Şeşen