İBN ZAFER
(ابن ظفر)
Ebû Abdillâh Hüccetüddîn (Şemsüddîn) Muhammed b. Ebî Muhammed Abdillâh b. Muhammed es-Sıkıllî el-Mekkî (ö. 565/1170 [?])
Dil, edebiyat ve tefsir âlimi.
497 (1104) yılında Sicilya’da doğdu. Ba-zı kaynaklarda Ebû Ca‘fer (Yâkūt, XIX, 48; Süyûtî, I, 142), bazılarında Ebû Hişâm (Fâsî, II, 344) künyesiyle de anılır. Çocuk denecek yaşta iken ailesi Mekke’ye göç etti. İbn Zafer, ilk eğitimini burada aldıktan sonra tahsiline devam etmek için Mısır’a gitti. Mısır’da ne kadar kaldığı bilinmemektedir. Daha sonra Endülüs’e gitmek üzere yola çıktı. Tunus’un Mehdiye şehrinde iken şehir Normanlar tarafından istilâ edildi (543/1148). Bir süre sıkıntı içinde yaşadı ve ardından Sicilya adasına geçti. Sülvânü’l-muŧâǾ adlı eserini 554’te (1159) burada tamamladığına bakılarak Sicilya’da uzun süre kaldığı söylenebilir. Ancak İbnü’l-Kıftî, onun Sicilya’ya 554 (1159) yılında döndüğünü söyler.
Bu bilgi doğru ise Sicilya’ya gelmeden önce Tunus’ta ve muhtemelen Mehdiye’de daha uzun süre ikamet etmiş olmalıdır.
İbn Zafer, Sicilya’dan ayrıldıktan sonra Mısır üzerinden Halep’e giderek el-Medresetü’l-Asrûniyye’ye yerleşti. Halep’te meydana gelen Şiî-Sünnî çatışması sırasında kendi yazdıkları da dahil bütün kitaplarını kaybetmesi üzerine buradan ayrılıp Hama’ya gitti. Hama’da iyi karşılanan ve itibar gören İbn Zafer’e, Nûreddin Mahmud Zengî tarafından maaş bağlandı. Kaynakların birçoğunda vefat tarihi 565 (1170) olarak kaydedilmiştir. İbnü’l-Kıftî (567-568/1172-1173), Kutbüddin el-Halebî (570-580/1175-1184) ve İbn Hacer el-Askalânî’nin (567-598/1172-1202) verdikleri ölüm tarihleri birbirinden oldukça farklıdır. Süyûtî, İbn Zafer’i kendi halinde zühd ve takvâ sahibi sâlih bir kimse olarak niteler.
İbn Zafer’in hocaları ve öğrencileri hakkında yeterli bilgi yoktur. Dâvûdî, onun Ebû Tâhir es-Silefî ile (ö. 576/1180) Sünen-i Tirmiźî şârihi Ebû Bekir Muhammed b. Arabî’den (ö. 543/1148) hadis rivayet ettiğini söyler (bk. Ŧabaķātü’l-müfessirîn, II, 246). İbn Hallikân, İbn Zafer’in el-Maķāmât şerhinin baş tarafında el-Maķāmât’ı bizzat müellifi Harîrî’den okuyan Silefî’den öğrendiğini ifade eden bir kayıt gördüğünü yazdıktan sonra Silefî’nin Basra’da Harîrî ile karşılaştığı, ancak onu beğenmeyerek geri döndüğü şeklindeki bir rivayeti de ilâve eder (Vefeyât, IV, 396). İbn Hallikân’ın verdiği bu iki çelişkili bilgiyi yorumlamak oldukça zordur. İbn Zafer’in öğrencileri arasında başta oğlu olmak üzere Ebü’l-Mehâsin Ömer b. Ali el-Kureşî, Ebü’l-Mevâhib b. Basrî ile Muvaffakuddin İbn Kudâme el-Makdisî zikredilmektedir.
Eserlerinden çok yönlü ve verimli bir âlim olduğu anlaşılan İbn Zafer özellikle nahiv ve dil sahalarındaki derin bilgisiyle tanınmıştır. Sîbeveyhi’nin el-Kitâb adlı eserinin ezberinde olduğunu söyleyen Ebü’l-Yümn el-Kindî ile Hama’da giriştiği nahiv ve dil münazaraları onun bu alanda bir otorite olduğunu göstermektedir. Bazı kaynaklarda rastlanan şiirleri anlam bakımından zengin, sanat yönünden başarısızdır. Çoğu hikemiyata dair olan bu şiirlerde İbn Zafer’in, başta İbnü’l-Mukaffa‘ olmak üzere eski ediplerin hikmetli sözlerinden yaptığı iktibasları başarıyla kullandığı görülmektedir.
Eserleri. İbn Zafer’in tefsir, fıkıh, lugat, hikâye, mev‘iza, gramer ve mantık alanlarında telif ettiği otuzu aşkın eserin pek azı günümüze ulaşabilmiştir. Başlıca eserleri şunlardır: 1. Sülvânü’l-muŧâǾ fî Ǿudvâni’l-etbâǾ. İbn Zafer’in 554’te (1159) Sicilya’da tamamlayıp dostu Emîr Ebû Abdullah Muhammed b. Ebü’l-Kāsım el-Kureşî’ye ithaf ettiği eser her birine “sülvâne” (nazar boncuğu) adı verilen beş bölüme ayrılmıştır. Tevekkül, teselli, sabır, rızâ ve zühde dair konuların işlendiği eser İbnü’l-Mukaffa‘ın Kelîle ve Dimne’de kullandığı üslûpla kaleme alınmıştır. Eserde hükümdarın ve maiyetinde bulunan devlet adamlarının halkla ilişkilerine, ahlâk ve davranışlarına dair bazı bilgiler ve İran mitolojisiyle Fars hükümdarları hakkında birtakım hikâyeler de yer almaktadır (Leylâ Hasan Sa‘deddin, s. 329). Mısır (1278), Tunus (1279) ve Beyrut’ta (1300) yayımlanan eser Amari Michele tarafından İtalyanca’ya tercüme edilmiş (Floransa 1851), bu tercümeden yapılan İngilizce çevirisi de yayımlanmıştır (London 1852). Eserin tahkikli neşri Ebû Nehle Ahmed b. Abdülmecîd (Kahire 1979) ve Muhammed Ahmed Demec (Beyrut 1416/1995) tarafından gerçekleştirilmiştir. Şeyhülislâm Halilefendizâde Mehmed Said Efendi tarafından yapılan Türkçe tercümesi de basılmıştır (İstanbul 1285). Tâceddin Ebû Abdullah Abdullah b. Ali es-Sincârî (ö. 799/1396) tarafından manzum hale getirilen eserin Nizâmeddin eş-Şâmî bazı ilâve ve değişikliklerle Riyâżü’l-mülûk fî riyâżâti’s-sülûk adıyla Farsça’ya çevirmiştir. Bu çevirinin bir nüshası Kütahya’da Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 1897). Eserin müellifi tarafından kaleme alınan zeylinin (et-Teźyîl Ǿalâ Sülvâni’l-muŧâǾ) yazma nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Lâleli, nr. 72738). 2. Enbâǿü nücebâǿi’l-ebnâǿ (Ġurerü’d-dürer fî nücebâǿi’l-evlâd [fî nücebâǿi’l-ebnâǿ]). Ünlü şahsiyetlerin biyografileriyle bazı edebî konulardan bahsetmekte olup Kahire’de basılmış (1315, 1322), ayrıca İbrâhim Yûnus tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (Kahire 1991). 3. Ħayrü’l-bişer bi-ħayri’l-beşer. Hz. Peygamber’in nübüvvet alâmetlerinden bahseden eser Kahire’de yayımlanmış (1280), tahkikli neşri Abdülhafîz Fergalî ve Ali el-Karanî tarafından gerçekleştirilmiştir (Kahire 1990). 4. İbhâmü’l-ġavvâś fî îhâmi’l-ħavâś fî beyâni ġalaŧi’l-Ĥarîrî. Harîrî’nin Dürretü’l-ġavvâś fî evhâmi’l-ħavâśś’ına reddiye, tashih ve ilâve niteliğinde olan eser, el-Ĥâşiye Ǿalâ Dürreti’l-ġavvâś ve er-Red Ǿale’l-Ĥarîrî fî Dürreti’l-ġavvâś adlarıyla da anılır. İbn Berrî’nin hâşiyesiyle birlikte Ahmed Tâhâ Hasaneyn Sultan tarafından tahkik edilerek Ĥavâşî İbn Berrî ve İbn Žafer Ǿalâ Dürreti’l-ġavvâś fî evhâmi’l-ħavâś li’l-Ĥarîrî adıyla yayımlanmıştır (Kahire 1411/1990). Eseri ayrıca Abdülhafîz Fergalî ve Ali el-Karanî Dürretü’l-ġavvâś, şerĥuhû ve ĥavâşîhâ ve tekmiletühâ adlı eserin içinde ve yine İbn Berrî’nin hâşiyesiyle birlikte (s. 722-834) tahkik ederek yayımlamışlardır (Kahire 1417/1996). 5. YenbûǾu’l-ĥayât fî teźkîri’ź-Źikri’l-Ĥakîm. Kur’ân-ı Kerîm’in tefsiri olup müellif bu eserini Halep’te ikamet ettiği yıllarda kaleme almıştır. Değişik ciltlerine ait nüshaları çeşitli kütüphanelerde bulunmaktadır (bk. Brockelmann, GAL, I, 352; Suppl., I, 596). 6. Şerĥu (ġarîbi)’l-Maķāmât. Harîrî’nin eserinin şerhi olup et-Tenķīĥ Ǿalâ mâ fi’l-Ma-ķāmât mine’l-ġarîb adıyla da anılır (nüshaları için bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 487). 7. Zâdü’l-mülûk el-Mužafferî fi’l-muǾteķadât ve’l-Ǿibâdât (el-Mektebetü’l-Ezheriyye, nr. 3/48). (İbn Zafer’in diğer eserleri için bk. İbn Zafer, Sülvânü’l-muŧâǾ, neşredenin girişi, s. 45-49; Yakūt, XIX, 48-49; Safedî, I, 142; Dâvûdî, II, 245-246; Amari Michele, s. 666-667).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Zafer, Sülvânü’l-muŧâǾ fî Ǿudvâni’l-etbâǾ (nşr. Muhammed Ahmed Demec), Beyrut 1416/1995, neşredenin girişi, s. 9-80; a.mlf., Ĥâşiyetü İbn Žafer Ǿalâ Dürreti’l-ġavvâś (nşr. Ahmed Tâhâ Hasaneyn Sultan, Ĥâvâşî İbn Berrî ve İbn Žafer Ǿalâ Dürreti’l-ġavvâś içinde), Beyrut 1411/1990, neşredenin girişi, s. 18-75; a.e. (nşr. Abdülhafîz Fergalî - Ali el-Karanî, Dürretü’l-ġavvâś ve şerĥuhâ ve ĥavâşîhâ ve tekmiletühâ içinde), Beyrut 1417/1996, s. 722-834; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XIX, 48-49; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, III, 74-76; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 395-397; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XX, 522-523; Safedî, el-Vâfî, I, 141-142; Fâsî, el-Ǿİkdü’ŝ-ŝemîn, II, 344-348; İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, V, 371-372; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 142-143; Dâvûdî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn, II, 245-248; Taşköprizâde, Miftâĥu’s-saǾâde, I, 233-234; Keşfü’ž-žunûn, I, 101, 171, 261, 707, 741; II, 998, 1723, 1788, 2052; Amari Michele, el-Mektebetü’l-ǾArabiyyetü’ś-Śıķılliye, Leibzig 1857, s. 666-667; Hansârî, Ravżâtü’l-cennât, VIII, 34; Serkîs, MuǾcem, I, 149; Brockelmann, GAL, I, 352, 431-432; Suppl., I, 487, 595-596; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, V, 398-402; Nüveyhîz, MuǾcemü’l-müfessirîn, II, 559; Safâ, Edebiyyât, IV, 477; Leylâ Hasan Sa‘deddin, Kelîle ve Dimne fi’l-edebi’l-ǾArabî, Amman, ts. (Mektebetü’r-risâle), s. 329-334; Abdülhamîd Hâciyât, “Nažariyyetü İbn Žafer es-Śıkıllî fî aħlâķi’l-mülûk min ħilâli Kitâbi Sülvâni’l-muŧâǾ”, Evrâķ, sy. 5-6, Madrid 1982-83, s. 43-50; “İbn Zafer”, İA, V/2, s. 837; U. Rizzitano, “Ibn Žafer”, EI² (İng.), III, 970.
Mehmet Sami Benli