İBN ZENCÛYE
(ابن زنجوية)
Ebû Ahmed Humeyd b. Mahled b. Kuteybe el-Horasânî (ö. 251/865)
Hadis hâfızı, fakih.
180’de (796) Nesâ’da doğdu. Babası Mahled’in lakabına nisbetle İbn Zencûye (İbn Zenceveyh) diye şöhret buldu ve soyunun Ezd kabilesine dayanması sebebiyle Ezdî nisbesiyle de anıldı. Genç yaşta ilmî seyahatlere çıkarak Irak, Mekke, Medine, Dımaşk, Basra, Kûfe, Humus, Kaysâriye, Mısır ve Horasan’ı dolaştı; bu şehirlerdeki âlimlerden hadis öğrendi (Kitâbü’l-Emvâl, neşredenin girişi, I, 18-19). Ebû Âsım en-Nebîl, Ubeydullah b. Mûsâ el-Absî, Yezîd b. Hârûn, Muhammed b. Yûsuf el-Firyâbî, Ali b. Medînî, Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm ve Ebû Nuaym Fazl b. Dükeyn gibi 100’ü aşkın âlimden rivayette bulundu. Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Nesâî, Ebû Zür‘a ed-Dımaşkī, Ebû Zür‘a er-Râzî, Ebû Hâtim er-Râzî, Abdullah b. Ahmed b. Hanbel, Muhammed b. İshak es-Serrâc gibi pek çok âlim de ondan hadis rivayet etti. Buhârî ve Müslim sahihlerinde kendisine yer vermemekle birlikte ondan hadis öğrendiler (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XII, 20).
Fıkıh alanında da derinleşen İbn Zencûye’nin Nesâ’da sünneti ihya ettiği ve bölgenin fıkıh ve hadis konularında önde gelen âlimlerinden olduğu ifade edilmiştir (İbn Hibbân, VIII, 197). Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, Horasanlı talebelerinin en değerlisi olarak İbn Zencûye ile Ahmed b. Şebbûye’yi göstermiş, Hatîb el-Bağdâdî onu sika, sebt, hüccet, İbn Hibbân sika, hüccet, Nesâî sika, Ebû Hâtim er-Râzî de sadûk terimleriyle değerlendirmiştir. İbn Zencûye, ikinci Mısır seyahatinden döndükten sonra 251’de (865) vefat etti. Onun Mısır’da öldüğünü söyleyenler olduğu gibi (İbn Ebû Ya‘lâ, I, 150) 247 (861) veya
248’de vefat ettiğini ileri sürenler de vardır.
Eserleri. İbn Zencûye’nin günümüze ulaşan tek eseri Kitâbü’l-Emvâl olup büyük ölçüde hocası Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’ın Kitâbü’l-Emvâl’i esas alınarak yazılmış, onun rivayet ettiği hadis ve eserler aynı tarikle rivayet edilerek fıkhî görüşleri, çeşitli meselelere dair yorumları ve naslar hakkındaki açıklamaları aynen nakledilmiştir. Bu arada müellif Ebû Ubeyd’in eserinde bulunmayan bazı konulara da yer vermiş, birkaç hususta onun görüşlerine muhalefet etmiştir. Bununla birlikte Ebû Ubeyd’in Kitâbü’l-Emvâl’inin bir tür müstahreci olduğu söylenen eser (Kettânî, s. 47) İslâm devletinin gelir kaynakları, bunların sarf yerleri, İslâm fetihleri sonucu artan ganimet ve fey gelirleri, madenler ve zekât konularında önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Eser üzerinde Şâkir Zîb Feyyâz’ın yaptığı doktora tezi (1402/1982, Câmiatü Ümmi’l-kurâ külliyyetü’ş-şerîa el-kitâb ve’s-sünne) daha sonra yayımlanmıştır (I-III, Riyad 1406/1986). Alevî es-Sekkāf, Yahyâ b. Âdem el-Kureşî ve Ebû Yûsuf’un el-Ħa-râc adlı eserlerinde geçen hadislerle birlikte el-Emvâl’de yer alan hadislerin fihristini Fehârisü’l-eĥâdîŝ: el-Emvâl li-Ĥumeyd b. Zencûye el-Ħarâc li-Yaĥyâ b. Âdem el-Ķureşî ve’l-Ħarâc li-Ebî Yûsuf śâĥibi Ebî Ĥanîfe adıyla neşretmiştir (Riyad 1410). İbn Zencûye’nin ayrıca et-Terġīb ve’t-terhîb (Kitâbü’t-Terġīb fî feżâǿili’l-aǾmâl, Feżâǿilü’l-aǾmâl [İbn Hacer el-İśâbe’de bu eserden iktibaslarda bulunmuştur: Sezgin, I, 113; Feżâǿilü’l-aǾmâl’in müellifin başka bir eseri olduğu da söylenmiştir: Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 339; Kettânî, s. 47]) ve el-Âdâbü’n-nebeviyye (Kitâbü’l-Âdâb, Kitâbü’l-Edeb) adlı eserleri kaynaklarda zikredilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Zencûye, Kitâbü’l-Emvâl (nşr. Şâkir Zîb Feyyâz), Riyad 1406/1986, neşredenin girişi, s. 15-25; İbn Hibbân, eŝ-Ŝiķāt, VIII, 197; Hatîb, Târîħu Baġdâd, VIII, 160-162; İbn Ebû Ya‘lâ, Ŧa-baķātü’l-Ĥanâbile, I, 150; İbn Asâkir, el-MuǾcemü’l-müştemil, s. 111; Yâkūt, MuǾcemü’l-büldân, V, 282; Mizzî, Tehźîbü’l-Kemâl, VII, 392-395; İbn Abdülhâdî, ǾUlemâǿü’l-ĥadîŝ, II, 236-237; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XII, 19-22; a.mlf., Teźkiretü’l-ĥuffâž, II, 550-551; İbn Ha-cer, Lisânü’l-Mîzân, I, 202; a.mlf., Tehźîbü’t-Tehźîb, III, 48-49; Keşfü’ž-žunûn, I, 401; II, 1274; İbnü’l-İmâd, Şeźerât (Arnaût), III, 235; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 339; Kettânî, er-Risâletü’l-müsteŧrafe, s. 47; Sezgin, GAS, I, 113; Ahmed Ateş, “Haberler”, ŞM, III (1959), s. 181; Mustafa Fayda, “İbn Zenceveyh’in Kitâbü’l-Emvâl’i”, MÜİFD, IV (1987), s. 429-432.
Ahmet Yıldırım