İBN ZEYLE
(ابن زيلة)
Ebû Mansûr el-Hüseyn b. Muhammed b. Ömer b. Zeyle (ö. 440/1048)
İbn Sînâ’nın önde gelen öğrencilerinden, mûsiki nazariyecisi.
İsfahan’da doğdu ve orada yaşadı. Adı, Ali b. Zeyd el-Beyhakī tarafından Hüseyin b. Tâhir b. Zeyle olarak verilirse de (Târîħu ĥükemâǿi’l-İslâm, s. 115) el-Kâfî fi’l-mûsiķī adlı eserinde (s. 17) yukarıdaki gibidir. Hayatı hakkında kaynakların verdiği bilgiler oldukça sınırlıdır. Beyhakī, onun Mecûsî olduğu yolundaki iddianın gerçekle ilgisi bulunmadığını söyler. Öte yandan Ĥay b. Yaķžân şerhinde İsmâilî görüşlere muhalefet etmesi kendisinin İsmâilîlik’le bir mezhep ilişkisi olmadığını göstermektedir (Corbin, Sembolik Hikâyeler I, s. 14). Beyhakī, riyâziyyât alanında uzman ve mûsiki alanında maharet sahibi olduğunu ifade etmektedir. Muhtemelen, ta-bîiyyât ile de yakından ilgilendiği ve İbn Sînâ’nın eş-Şifâǿının “Tabîiyyât” kısmını ihtisar ettiği için “Hakîm” lakabıyla anılmıştır. İbn Zeyle özellikle Ĥay b. Yaķžân’a yazdığı, İbrânîce’ye de tercüme edilen Arapça şerhiyle meşhurdur. Onun bu eserinin, Ortaçağ yahudi düşüncesine İbn Sînâ’nın bilhassa Ĥay b. Yaķžân üzerinden gerçekleşen tesirinde bir aracı vazifesi görmüş olması muhtemeldir. İbn Sînâ’nın ölümünden on iki yıl sonra İsfahan’da vefat etti (Ali b. Zeyd el-Beyhakī, s. 115). Kaynaklar, İbn Zeyle’nin eğitim ve öğretimle uğraştığına dair herhangi bir bilgi vermezse de çalışmalarının çoğunun İbn Sînâ’nın eserlerinin şerh veya telhisi şeklinde olması, onun öğretimle de uğraştığı ve dolayısıyla hocasının düşüncesinin anlaşılmasında ve yaygınlaşmasında bir katkısının bulunduğu kanaatini uyandırmaktadır.
Eserleri. 1. el-Kâfî fi’l-mûsiķī. İbn Sînâ’nın eş-Şifâǿ adlı eserinin mûsikiyle ilgili kısmının bir özeti mahiyetinde görünmekle birlikte eser, Kindî ve Fârâbî’nin henüz bulunmayan kitaplarından uzun iktibaslarda bulunması ve bilhassa mûsiki alanında remizler kullanması bakımından İbn Sînâ’nın eserinin basit bir özeti değildir. Bunun yanında müellifin kendi döneminde yaygın olarak kullanılan Arapça ve Farsça mûsiki terimlerini ihtiva ettiği için de İslâm mûsiki tarihinde mühim bir yeri olduğu kabul edilir (el-Kâfî fi’l-mûsiķī,
neşredenin girişi, s. 10-11; Farmer, s. 220). İki kısımdan oluşan eserin birinci kısmında mûsikinin temel unsuru olan ses, ikinci kısımda ise zaman incelenmektedir. el-Kâfî’nin Zekeriyyâ Yûsuf tarafından ilmî neşri yapılmıştır (Kahire 1964). 2. Şerĥu risâleti Ĥay b. Yaķžân. İbn Sînâ’nın sembolik eserinin şerhidir. Birçok dile çevrilen ve İbn Sînâ’nın eserinin anlaşılması amacıyla sıkça başvurulan eserin İbn Ezrâ’ya nisbet edilen İbrânîce tercümesi 1886 yılında David Kaufmann tarafından Berlin’de neşredilmiştir (DİA, XVI, 552). Şerhin çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları vardır (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2023/42; Ayasofya, nr. 2456). Müellifin kaynaklarda ayrıca el-İħtiśâr min ŧabîǾiyyâti’ş-Şifâǿ ve Kitâb fi’n-nefs adlı eserleri zikredilmekte ve diğer bazı risâlelerinin de bulunduğu kaydedilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Zeyle, el-Kâfî fi’l-mûsiķī (nşr. Zekeriyyâ Yûsuf), Kahire 1964, s. 17; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 2-16; Ali b. Zeyd el-Beyhakī, Târîħu ĥükemâǿi’l-İslâm (nşr. Memdûh Hasan Muhammed), Kahire 1417/1996, s. 115-116; Keşfü’ž-žunûn, I, 862; H. G. Farmer, A History of Arabian Music, London 1929, s. 220; H. Corbin, Avicenna and the Visionary Recital (trc. W. R. Trask), Texas 1980, s. 127-132, 134, 161, 274; a.mlf., “İbn Sînâ’nın Hayy b. Yakzân Risâlesi’nin Yazılışı ve Orjinalliği”, İslâm Felsefesinde Sembolik Hikayeler I: İbn Sînâ-Sühreverdî-A. Gazzâlî-N. Râzî (trc. Derya Örs v.dğr.), İstanbul 1997, s. 10-22; ayrıca bk. İndeks; A.-M. Goichon, “Ibn Zaylā”, EI² (İng.), III, 974; Muhammed Ali Ebû Reyyân, “İbn Zeyle”, MevsûǾatü’l-ĥađâreti’l-İslâmiyye, Amman 1993, s. 265-266; İlhan Kutluer - Hasan Kâtipoğlu, “Hay b. Yakzân”, DİA, XVI, 552.
Tahsin Görgün