İBN ZÛLÂK
(ابن زولاق)
Ebû Muhammed el-Hasen b. İbrâhîm b. el-Hüseyn el-Leysî el-Mısrî (ö. 387/997)
Mısırlı tarihçi.
İhşîdîler döneminde doğdu (Şâban 306/Ocak 919). Meşhur Şâfiî âlimi İbnü’l-Haddâd el-Kinânî’nin öğrencisidir. Fâtımîler’in gelmesinden sonra onların görüşünü benimseyerek Şiîliği seçti ve mezâlim mahkemelerinde kadılık yaptı; 330’da (942) Dımaşk’ta bulundu. 25 Zilkade 387 (29 Kasım 997) tarihinde Mısır’da vefat etti. İbn Hallikân onun faziletli bir insan ve iyi
bir tarihçi (Vefeyât, II, 91), İbn Hacer de sika olduğunu söyler (Lisânü’l-Mîzân, II, 191); Abdullah b. Vehbân b. Eyyûb ise kendisinden hadis rivayet etmiştir.
Eserleri. 1. Feżâǿilü Mıśr ve aħbâruhâ (Kitâbü Feżâǿili Mıśr, Târîħu Mıśr ve feżâǿilühâ). Mısır hakkındaki âyetler ve hadislerle başlayan eser ülkenin ismi, coğrafî sınırları, burada kalmış olan Hz. İbrâhim, Yûsuf ve Mûsâ ile firavunlar, kutsal yerler, Nil nehri, tabiat güzellikleri, yetiştirilen ürünler ve Bizans, Sâsânî hâkimiyetleri hakkında bilgi verdikten sonra İslâm tarihiyle devam ederek Hz. Ömer, Osman, Ali dönemleriyle Emevîler, Abbâsîler, Tolunoğulları ve İhşîdîler’i anlatıp Fâtımîler’den Azîz-Billâh’ın ölümü ve Hâkim-Biemrillâh’ın halife olmasıyla sona ermektedir. Daha çok Mısır’a hâkim olan vali ve hânedanların esas alındığı görülür. Kitaba zamanla kimliği bilinmeyen müellif veya müstensihler tarafından bazı ilâveler yapılmıştır. İbn Zûlâk’ın telifinde Ebü’l-Kāsım İbn Abdülhakem’in Fütûĥu Mıśr ve aħbâruhâ, İbnü’l-Haddâd’ın Ħaśâǿiśu ǾAlî, Muhammed b. Yûsuf el-Kindî’nin Kitâbü’l-Vülât ve Belevî’nin Sîretü Aĥmed b. Ŧolûn adlı eserlerinden, ayrıca Tahâvî’nin rivayetlerinden faydalandığı anlaşılmaktadır; Zehebî, Makrîzî, İbn Tağrîberdî ve Süyûtî de ondan istifade etmişlerdir. Eserin Paris Bibliothèque Nationale (nr. 1816-1817), Murad Molla (nr. 340/3) ve Beyazıt Devlet (Veliyyüddin Efendi, nr. 2453) başta olmak üzere birçok kütüphanede yazma nüshaları bulunmaktadır (Sezgin, I, 359). Kitabın bugüne kadar yalnız Tolunoğulları ve İhşîdîler’le ilgili kısmı Nadir Özkuyumcu tarafından Türkçe tercümesiyle birlikte neşredilmiştir (İlk Müslüman Türk Devletleri Tolunoğulları ve İhşidîler, İzmir 1996, s. 27-66). 2. et-Târîħu’l-kebîr Ǿale’s-sinîn (el-Kebîr fî târîħi Mıśr ve aĥbârihâ) (Yâkūt, VII, 226). 3. Tetimmetü Kitâbi Ümerâǿi Mıśr li’l-Kindî (Źeylü’l-Vülât ve’l-ķuđât). İbn Hacer ve Makrîzî bu eserden çokça nakilde bulunmuşlardır (Lisânü’l-Mîzân, I, 278-282; III, 251, 254; V, 90; İttiǾâžü’l-ĥunefâǿ, I, 102, 107, 114). 4. Târîħu Mıśr eś-śaġīr. Murat Molla (nr. 340/3) ve Beyazıt Devlet (Veliyyüddin Efendi, nr. 2453) kütüphanelerinde nüshaları vardır. 5. Sîretü Muĥammed b. Tuġc el-İhşîdî. İhşîdî hânedanının kurucusu Muhammed b. Tuğç’un (937-946) hayatı hakkındadır. İbn Saîd el-Mağribî’nin el-Muġrib fî ĥule’l-Maġrib’i içinde günümüze ulaşmış ve bu eserin neşirleriyle (L. Talqvist, Leiden 1899; Zekî Muhammed Hasan - Şevkī Dayf - Seyyide İsmâil Kâşif, Kahire 1953, s. 148-198) İhsan Abbas’ın Şeźerât min kütübin mefķūde fi’t-târîħ adlı çalışması (Beyrut 1988, s. 223-280) içinde yayımlanmıştır. 6. Sîretü’l-MuǾîz Lidînillâh. Fâtımî Halifesi Muiz-Lidînillâh’ın Mısır’a girişinden ölümüne kadar geçen yılları ele almaktadır (Makrîzî, İttiǾâžü’l-ĥunefâǿ, I, 124, 135, 136, 227; Ħıŧaŧ, I, 61, 82). 7. Târîħu üsreti’l-Mâzerâǿiyyîn. İhşîdîler döneminde önemli görevler üstlenmiş olan Mâzerâî ailesi hakkındadır (Makrîzî, Ħıŧaŧ, I, 82, 331-332). 8. Sîretü’l-ķaǾîd Cevher. Fâtımîler’in önde gelen kumandan ve devlet adamlarından Cevher es-Sıkıllî hakkındadır (Makrîzî, el-Muķaffe’l-kebîr, s. 359). 9. Ħıŧaŧu Mıśr (İbn Hallikân, II, 91). 10. Aħbâru Sîbeveyh el-Mıśrî. Mısırlı nahiv âlimi Muhammed b. Mûsâ el-Kindî’nin hayatına dairdir (Kahire 1933). İbn Zûlâk’ın Ebû Saîd İbn Yûnus’a ait Kitâbü’l-Ġurebâ’ya bir zeyil yazdığı da kaydedilmektedir (Keşfü’ž-žunûn, I, 304).
BİBLİYOGRAFYA:
Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, VII, 205-230; İbn Hallikân, Vefeyât, II, 91-92; Safedî, el-Vâfî, XI, 370; İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 321; Makrîzî, el-Muķaffe’l-kebîr (nşr. Muhammed el-Ya‘lâvî), Beyrut 1407/1987, s. 357-359; a.mlf., İttiǾâžü’l-ĥunefâǿ (nşr. Cemâleddin eş-Şeyyâl), Kahire 1416/1996, I, 102, 107, 114, 124, 134-136, 227; a.mlf., Ħıŧaŧ, I, 61, 82, 331-332; İbn Ha-cer, Lisânü’l-Mîzân, II, 191, 278-282; III, 251, 254; V, 90; İbn Zahîre, el-Feżâǿilü’l-bâhire fî źikri meĥâsini Mıśr ve’l-Ķāhire (nşr. Mustafa es-Sekkā - Kâmil el-Mühendis), Kahire 1969, s. 131-143; Süyûtî, Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 553-554; Keşfü’ž-žunûn, I, 304; Muhammed İbnü’z-Zeyyât, el-Kevâkibü’s-seyyâre, Kahire 1325/1907, s. 63; Brockelmann, GAL, I, 230; W. Ivanow, Ismaili Literature, Tahran 1963, s. 38; Sezgin, GAS, I, 359-360; F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 154-155; M. Abdullah İnân, Müǿerriħû Mıśri’l-İslâmiyye ve meśâdirü’t-târîħi’l-Mıśriyye, Kahire 1388/1969, s. 40-41; Eymen Fuâd, Dirâse naķdiyye li-meśâdiri târîħi’l-Fâŧımiyyîn fî Mıśr, Kahire 1982, s. 133-134; İhsan Abbas, Şeźerât min kütübin mefķūde fi’t-târîħ, Beyrut 1988, s. 207-280; R. Gottheil, “Al-Ĥasan Ibn Ibrāhim Ibn Zūlāķ”, JAOS, 28 (1907), s. 254-270; “Ibn Zūlāķ”, EI² (İng.), III, 979.
Eymen Fuâd Seyyid