İBN ZÜR‘A

(ابن زرعة)

Ebû Alî Îsâ b. İshâk b. Zür‘a (ö. 398/1008)

Ya‘kūbî mütercimi ve mantıkçısı.

Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Çağdaşı olan İbnü’n-Nedîm onun Bağdat’ta ve 331 Zilhiccesinde (Ağustos 943), İbn Ebû Usaybia ise 371’de (982) doğmuş olduğunu söyler. İbnü’n-Nedîm, İbn Zür‘a’ya da yer verdiği eserini 377’de (987) yazdığına göre İbn Ebû Usaybia’nın kaydettiği tarihin doğru olması mümkün değildir. İbn Zür‘a, Fârâbî Bağdat’tan ayrıldıktan sonra bu şehirdeki Meşşâî okulunun en başarılı temsilcisi sayılan yakın dostu ve dindaşı Yahyâ b. Adî’den mantık, felsefe ve hıristiyan ilâhiyatı sahasında dersler aldı. Tıpla ilgilendiği biliniyorsa da bu alandaki tahsilini kimin yanında yaptığına dair herhangi bir bilgi yoktur. İbn Ebû Usaybia’nın naklettiğine göre Süryânîce’den Arapça’ya tercüme yapmanın yanında ders verir, eser telif eder, ayrıca Bizans ile ticaret yapardı. Fakat rakibi olan Süryânî tüccarlar onun aleyhinde birçok tezvirde bulundukları için başı bir türlü sıkıntıdan kurtulamamış ve bir ara malına el konmuştu. Hayatının sonuna doğru nefsin ölümsüzlüğü konusunda bir eser yazmak istiyordu; bunun için bir yıl gece gündüz çalışması ve yaşadığı sıkıntılı olaylar onda ruhî gerilime yol açmış ve sonuçta felç olmuştur. Bağdatlı hekimlerin daha önce hiç uygulamadıkları bir yöntemle onu kısmen iyileştirdikleri, ancak bir müddet sonra 398’de (1008) öldüğü kaydedilmektedir (ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 318-319).

X. yüzyılda ilim ve fikir hareketlerinin çok yoğun olduğu Bağdat’ta yaşamış olan İbn Zür‘a’nın Mu‘tezile kelâmcılarından ve İslâm filozoflarından büyük ölçüde etkilendiği anlaşılmaktadır. Bilhassa felsefe ile din arasında herhangi bir çelişki bulunmadığı konusundaki görüşleri Kindî’nin el-Felsefetü’l-ûlâ’sından, hüsün ve kubhun aklî olduğu yani iyilik ve kötülüğün mahiyetinin akılla tesbit edilebileceği şeklindeki görüşü de Mu‘tezile’den kaynaklanmıştır. Tabiatta meydana gelen olaylar arasında zorunlu bir sebep-sonuç ilişkisinin bulunduğu yolundaki görüşü ise hem Mu‘tezile’yi hem de Fârâbî’yi hatırlatmaktadır. Öte yandan onun 378 (988) yılında bir müslüman dostuna yazdığı mektupta Allah’ın sıfatları hakkında ileri sürdüğü fikirlerin de kendisi gibi Ya‘kūbî hıristiyan olan hocası Yahyâ b. Adî’nin Maķāle fi’t-tevĥîd’inden, dolayısıyla Yeni Eflâtuncu doktrinden geldiği anlaşılmaktadır.

Eserleri. A) Felsefe. 1. Kitâbü’l-Ĥayevân li-Aristâtâlîs. Aristo’nun Historia Animalium adlı eserinin Süryânîce’den yapılmış tercümesidir (İbnü’n-Nedîm, s. 323). Tercümenin Nicolaus Damascenus’un Süryânîce bir ihtisarından yapılmış olması da muhtemeldir (Sezgin, III, 351). 2. Kitâbü MenâfiǾi aǾżâǿi’l-ĥayevân bi-tefsîri Yaĥyâ en-Naĥvî. Eserin adı, Aristo’nun De Partibus Animalium adlı kitabına Yahyâ en-Nahvî tarafından yapılmış tefsirin tercümesi olduğunu düşündürmektedir (İbnü’n-Nedîm, s. 323). Eser, Ali b. Şuayb el-Medâinî’nin Kitâb fî Ǿilmi’l-ħavâś adlı kitabında (Ankara, DTCF Ktp., İsmâil Saib Sencer, nr. 1682, vr. 3b, 10b) zikredilmektedir (Sezgin, III, 352). 3. Şerĥu MeǾânî ķıŧǾa mine’l-maķāleti’ŝ-ŝâliŝe min Kitâbi’s-Semâǿ. Aristo’nun De Caelo adlı eserinin bir bölümü üzerine yapılmış bir incelemedir (İbn Ebû Usaybia, s. 319). 4. Risâle fî Ǿilleti istinâreti’l-kevâkib maǾa ennehâ ve’l-kürât el-ĥâmile lehâ min cevher vâĥid. De Caelo üzerine bir başka inceleme olup gök cisimlerinin Aristocu fizik esaslarına göre nasıl ışık verdiği hakkındadır (a.g.e., s. 319; ayrıca bk. Sezgin, VI, 240-241). 5. Maķāle fi’l-aħlâķ (İbnü’n-Nedîm, s. 323). Ebû Hayyân et-Tevhîdî’nin İbn Zür‘a’ya nisbet ederek aktardığı ahlâk ilmine dair görüşler (el-İmtâǾ ve’l-müǿânese, III, 127-131) o dönemin fikir muhitinde bu eserin incelendiğini düşündürmektedir (DMBİ, III, 622). 6. Risâletü Dâmistiyûs fi’s-siyâse. İmparator Julianos’un veziri Themistios’a nisbet edilen bir siyaset kitabının Grekçe’den yapılmış tercümesi olup Luvîs Şeyho tarafından neşredilmiştir (el-Meşrıķ, XI/18 [1920], s. 881-889). 7. Risâle fi’d-difâǾ Ǿani’l-müşteġılîne bi’l-manŧıķ ve’l-felsefe. Günümüze yazma bir nüshası ulaşmıştır (bk. EI² [İng.], III, 979). 8. Risâle fî enne Ǿilme’l-ĥikme aķvâ devâǿî ilâ mütâbaǾati’ş-şerâǿiǾ. Felsefenin din ile uyumlu olduğu fikrinin savunulduğu bu eserden Ali b. Zeyd el-Beyhakī iktibaslarda bulunmaktadır (Tetimme, s. 75-76).

B) Mantık. 1. Kitâbü Bâriminyâs (el-Ǿİbâre) li-Aristâtâlîs el-Ĥakîm. Aristo’nun mantık külliyatının Peri Hermeneias kitabı üzerine bir incelemedir. 2. Kitâbü’l-Ķıyâs li-Aristâtâlîs el-Ĥakîm. Aynı külliyatın Analytica Priora kitabı üzerine bir incelemedir. 3. Kitâbü’l-Burhân li-Aristâtâlîs el-Ĥakîm. Aynı külliyatın Analytica Posteriora kitabı üzerine bir incelemedir. Bu üç eser Cîrâr Cîhâmî ve Refîk el-Acem tarafından bir arada neşredilmiştir (Manŧıķu İbn ZürǾa, Beyrut 1994). 4. Kitâbü’s-Sûfistiķā. Organon’un altıncı kitabı olan De Sophisticis Elenchis’in tercümesidir. Modern neşri eserin başka tercümeleriyle birlikte Abdurrahman Bedevî tarafından yapılmıştır (Manŧıķu Arisŧo, Beyrut 1980, III, 773-1054). 5. Aġrâżu kütübi Aristâtâlîs el-Manŧıķıyye (İbnü’n-Nedîm, s. 323; İbn Ebû Usaybia, s. 319). 6. Kitâbü MeǾânî Îsâġūcî (a.y.ler). Aġrâż adlı eserin İran ve Kalküta’da bulunan nüshaları MeǾânî’nin dokuz bölümünü de ihtiva etmektedir


(bk. DMBİ, III, 622). 7. Eflâtun’un Phaidon adlı eserine Proclus tarafından yapılan şerhin Süryânîce’den kısmî tercümesi (EI2 [İng.], I, 235).

C) Hıristiyan İlâhiyatı. 1. Risâle fî emri’l-Ǿaķl ve temŝîli’l-eb ve’l-ibn ve’r-rûĥi’l-ķuds bi’l-Ǿaķl ve’l-Ǿâķıl ve’l-maǾķūl. Hıristiyan teslîs inancının Yeni Eflâtuncu terimlerle izahına yöneliktir. 2. Risâle ilâ śadîķ müslim. Müellifin müslüman bir dostuna hitaben yazdığı ilâhî sıfatlarla ilgili risâledir. 3. er-Red Ǿalâ evâǿili’l-edille fî uśûli’d-dîn. Ebü’l-Kāsım Abdullah b. Ahmed el-Belhî’nin Hıristiyanlığı tenkit ettiği eserine reddiyedir. 4. Risâle ile’l-yehûdî Bişr b. Finhâs (ŞuǾayb b. el-Ĥâsib). Bu dört eser P. Sbath tarafından neşredilmiştir (Vingt traités philosophiques d’auteurs arabers chrétiens du IXe au XIVe siècle, Kahire 1929, s. 19-52). İbn Zür‘a’nın hıristiyan ilâhiyatına dair beş eseri daha günümüze ulaşmış olup Bibliothèque Nationale ve Vatikan kütüphanesinde mevcuttur (EI2 [İng.], III, 979). Bunlardan dikkat çeken ikisi Risâle fi’t-tevĥîd ve Fi’d-difâǾ Ǿani’l-Ǿaķīdeti’l-YaǾķūbiyye adını taşımaktadır.

İbn Zür‘a’nın tıpla meşguliyetini gösteren günümüze ulaşmış iki eseri daha bulunmaktadır. İskenderiye tıp çevrelerinde ortaya konmuş olan CevâmiǾu’l-İskenderâniyyîn adlı tıp külliyatından CevâmiǾu’l-Usŧuķussât ve CevâmiǾu’l-Mizâc adlı eserlerin Yahyâ en-Nahvî tarafından yapılmış tefsirleri üzerine İbn Zür‘a incelemelerde bulunmuştur. Bu iki eser Tahran Meclis Kütüphanesi’nde (nr. 6037/1, 2) kayıtlıdır (Sezgin, III, 147-148). Kîrillis (Fr. Cyrille) Haddâd, İbn Zür‘a’nın mevcut eserlerinden hareketle bir doktora tezi hazırlamış (‘İsa ibn Zur‘a, philosophe ara-be et apologiste chrétien du Xe siècle, Sorbonne 1952) daha sonra bu eserini 1971 yılında Lübnan’da (Beyrut) neşretmiştir (Manŧıķu İbn ZürǾa, s. 6).

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Zür‘a, Manŧıķu İbn ZürǾa (nşr. Cîrâr Cîhâmî - Refîk el-Acem), Beyrut 1994 , s. 5-15; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 323; İbnü’l-Kıftî, İħbârü’l-Ǿulemâǿ, s. 163-164; Beyhakī, Tetimme (nşr. M. Kürd Ali), Dımaşk 1365/1946, s. 75-78; İbn Ebû Usaybia, ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 318-319; İbnü’l-İbrî, Muħtaśarü’d-düvel, Beyrut 1890, s. 181; Ebû Hayyân et-Tevhîdî, el-Muķābesât (nşr. M. Tevfîk Hüseyin), Beyrut 1989, s. 137, 138, 222, 343; a.mlf., el-İmtâǾ ve’l-müǿânese (nşr. Ahmed Emîn - Ahmed ez-Zeyn), Beyrut, ts., I, 33; III, 127-131; Brockelmann, GAL, I, 229; Suppl., I, 371; Sezgin, GAS, III, 147-148, 351-352; VI, 240-241; S. Pines, “La loi naturelle et la société: la Doctrine politico-théologique D. Ibn Zur‘a, philosophe chrétien de Bagdad”, Studies in Islamic History and Civilization (nşr. U. Heyd), Jerusalem 1961, s. 154-190; Abdurrahman Bedevî, Manŧıķu Arisŧo, Beyrut 1980, I, 27-28; III, 773-1054; N. Rescher, Teŧavvürü’l-manŧıķı’l-ǾArabî (trc. Muhammed Mehrân), Kahire 1985, s. 328-330; R. Walzer, “Aflâtūn”, EI² (İng.), I, 235; “Ibn ZurǾa”, a.e., III, 979-980; Seyyid Ca‘fer Seccâdî, “İbn ZürǾa”, DMBİ, III, 621-622; Sahbân Halîfât, “İbn ZürǾa”, MevsûǾatü’l-ĥađâreti’l-İslâmiyye, Amman 1993, s. 261-262.

Sahbân Halîfât