İBNÜ’d-DEYBA‘

(ابن الديبع)

Ebû Abdillâh (Ebü’l-Ferec, Ebû Muhammed) Vecîhüddîn Abdurrahmân b. Alî eş-Şeybânî eş-Şâfiî ez-Zebîdî el-Abderî (ö. 944/1537)

Tarihçi, hadis âlimi, fakih ve şair.

Buġyetü’l-müstefîd adlı eserinde kendisi hakkında verdiği bilgilerden (s. 227-232) öğrenildiğine göre 4 Muharrem 866’da (9 Ekim 1461) Yemen’in Zebîd şehrinde doğdu. Bazı müelliflerce Dîba‘ şeklinde de okunan ve Nûbe dilinde “beyaz” anlamına gelen künyesini büyük dedesi Ali b. Yûsuf’un lakabından almıştır (Sehâvî, IV, 104). Babası onun doğduğu yılın sonunda Zebîd’den ayrılarak bir daha geri dönmemiş ve Hindistan’daki Diû’da ölmüştür (876/1471). Çocukluğunu, anne tarafından dedesi allâme Şerefeddin Ebü’l-Ma‘rûf İsmâil b. Muhammed b. Mübâriz eş-Şâfiî’nin yanında geçirdi. Onun akraba olarak yalnız dayılarından bahsetmesi, Zebîd kadınlarının gurbetçilerle evlendikleri ve kesinlikle yerlerinden ayrılmadıkları yolundaki rivayetleri destekler mahiyettedir.

İbnü’d-Deyba‘, dayısı Zebîd Kadısı Cemâleddin Ebü’n-Necâ Muhammed et-Tayyib b. İsmâil b. Mübâriz’den kıraat, Arapça, matematik, ferâiz ve fıkıh, Yemen ulemâsından Ahmed b. Ahmed b. Abdüllatîf eş-Şerecî’den hadis ve tefsir, Cemâleddin Ebû Ahmed Tâhir İbn Cağmân’dan fıkıh dersleri aldı. Hocaları arasında İbrâhim b. Ebü’l-Kāsım İbn Cağmân, Nûreddin Ali b. Ebû Bekir Hattâb, Ömer b. Muhammed el-Fetâ b. Muîd el-Eş‘arî, Muhammed b. Abdüsselâm en-Nâşirî ve Hasan b. Osman da bulunmaktadır. 883 (1479), 885 (1481) ve 897 (1492) yıllarında hacca gitti. Üçüncü haccında tanıştığı Hâfız Şemseddin Abdurrahman es-Sehâvî’den Śaĥîĥ-i Buħârî ile Śaĥîĥ-i Müslim’i dinledi ve ona İbn Hacer el-Askalânî’nin Bülûġu’l-merâm’ını okudu (eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, IV, 105). Öğrencilerinden bazı meşhur simalar da şunlardır: İbn Ziyâd el-Gaysî, Seyyid Hâfız Tâhir b. Hüseyin el-Ehdel, Ahmed b. Ali el-Müzcâcî, Şeyh b. Abdullah el-Ayderûs, Ebü’s-Saâdât el-Fâkihî el-Mekkî. İbnü’d-Deyba‘, Tâhirîler’in son hükümdarı el-Melikü’z-Zâfir Âmir b. Abdülvehhâb’dan himaye görmüş, Zebîd Ulucamii’ne hadis müderrisi tayin edilerek kendisine şehrin en güzel


yerinde bir ev verildiği gibi ayrıca bereketli topraklar iktâ edilmiştir. 26-27 Receb 944 (29-30 Aralık 1537) tarihinde Zebîd’de vefat etti ve Bâbü Siham’daki Şeyh İsmâil b. İbrâhim el-Cebertî Türbesi’nin yanına gömüldü.

İbnü’d-Deyba‘, Zebîd ve Yemen tarihi konusunda kitap yazan tarihçilerin en önemlilerindendir ve onun Memlükler’le Osmanlılar’ın Yemen’e girişlerine bizzat şahit olması önemini arttırmaktadır. Eserleri, özellikle bölgenin 900-923 (1495-1517) yıllarını içeren dönemi için birinci elden kaynaktır ve mahallî tarih yazıcılığının güzel örneklerinin başında gelir. Bu eserler, o yıllarda Aşağı Yemen’deki Şâfiî merkezlerinin başlıcalarından olan Zebîd şehrinin, Resûlîler’in ve Yemen Tâhirîleri’nin tarihleri hakkında kaleme alınmış en önemli kaynaklardan sayılmaktadır. İbnü’d-Deyba‘ın kitaplarını yazarken daha çok şu müelliflerin eserlerinden istifade ettiği görülür: İbn Semüre el-Ca‘dî, Umâre el-Yemenî, Muhammed b. Yûsuf el-Cenedî, Cemâleddin Abdülbâkī b. Abdülmecîd el-Kureşî el-Yemânî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hasan el-Hazrecî, Şerefeddin İsmâil b. Ebû Bekir el-Mukrî, Afîfüddin Muhammed en-Nâşirî. Kendisinden istifade eden tarihçilerden bazıları da şöyle sıralanabilir: Îsâ b. Lutfullah b. Mutahhar, Kutbüddin en-Nehrevâlî, Muhammed b. İsmâil b. Muhammed, Muhammed el-Yemenî, Muhyiddin el-Ayderûsî, Ebû Muhammed Muhammed et-Tayyib b. Abdullah (Bâ Mahreme).

Eserleri. 1. Buġyetü’l-müstefîd fî aħbâri medîneti Zebîd. 6 Safer 906’da (1 Eylül 1500) tamamlanan ve bir mukaddime ile on babdan meydana gelen kitap, başlangıçtan 900 (1495) yılına kadar Zebîd şehrinin coğrafî durumu, kurucusu ve kronolojik düzenle siyasî tarihi hakkında bilgi vermekte ve müellifin kendi biyografisiyle son bulmaktadır. İbnü’d-Deyba‘, bu eseri Benî Tâhir’in durumunu açıklamak amacıyla yazmaya başlamış, buna çok memnun olan Sultan el-Melikü’z-Zâfir onu ödüllendirdiği gibi unuttuğu bazı noktaları hatırlatarak bunları da kitaba almasını sağlamıştır. Çok sayıda yazma nüshası bulunan eserin (Eymen Fuâd Seyyid, s. 201-202) önce bir kısmı Carl Theodor Johannsen tarafından şerh edilip Historia Iemanae adıyla Latince’ye çevrilmiş (Bonn 1828), daha sonra da tamamı Abdullah Muhammed el-Habeşî tarafından yayımlanmıştır (Beyrut-San‘a 1979). Ayrıca Râdî Dağfûs, İbnü’d-Deyba‘ın biyografisini içeren son bölümü (Ĥavliyyâtü CâmiǾati’t-Tûnisiyye, sy. 18 [Tunus 1980], s. 38-47), Yûsuf Şülhud da yine tamamını müellifin bu esere yazdığı zeyille birlikte neşretmiştir (aş. bk.). 2. el-Fażlü’l-mezîd Ǿalâ Buġyeti’l-müstefîd fî aħbâri (medîneti) Zebîd. 923 (1517) yılına, yani son Tâhirî sultanının ölümü ve Memlükler’in Yemen’e girişine kadar meydana gelen olayları anlatan kitap Buġyetü’l-müstefîd’e zeyil olarak yazılmıştır. Eseri Muhammed Îsâ Sâlihiyye, üzerine hazırladığı yüksek lisans teziyle birlikte (Küveyt 1402/1982), Yûsuf Şülhud da Fransızca bir mukaddime ve fihrist ekleyerek Buġyetü’l-müstefîd ile birlikte (Beyrut 1983) yayımlamıştır. 3. el-Ǿİķdü’l-bâhir fî târîħi devleti Benî Ŧâhir. Buġyetü’l-müstefîd’in ihtisarı olup Sultan el-Melikü’z-Zâfir’in isteği üzerine kaleme alınmıştır (Râgıb Paşa Ktp., nr. 944/21). 4. Aĥsenü’s-sülûk fî nažmi men vülliye medînete Zebîd mine’l-mülûk. Tâhirî sultanlarını ve Zebîd tarihini anlatan recez tarzında telif edilmiş bir eser olup (yazma nüshaları için bk. Eymen Fuâd Seyyid, s. 202-203) Râdî Dağfûs tarafından yayımlanmıştır (Ĥavliyyâtü’l-CâmiǾati’t-Tûnisiyye, sy. 18 [Tunus 1980], s. 64-74). 5. Ķurretü’l-Ǿuyûn fî aħbâri’l-Yemeni’l-meymûn. Buġyetü’l-müstefîd’e zeyil olarak yazılmış, Yemen’in 924 (1518) yılına kadar gelen İslâmî dönemine ait şümullü bir tarihidir. Üç bölüm halinde hazırlanan eserin birinci bölümünde Yemen, San‘a ve Aden, ikinci bölümde Zebîd ve burada hüküm süren emîrlerle vezirler, üçüncü bölümde ise Tâhirîler ele alınmaktadır. İbnü’d-Deyba‘, Resûlîler’le Tâhirîler hakkındaki önemli kaynaklardan biri olan bu eserinin telifinde İbn Vehhâs el-Hazrecî’nin (ö. 812/1410) özellikle el-ǾAscedü’l-mesbûk ve el-Kifâye ve’l-iǾlâm adlı eserlerinden faydalanmıştır (Eymen Fuâd Seyyid, s. 162-164). Çok sayıda yazma nüshası bulunan eseri (el-Fażlü’l-mezîd, neşredenin girişi, s. 15) Muhammed b. Ali el-Ekva‘ neşretmiştir (I-II, Kahire 1971-1977). 6. Ĥadâǿiķu’l-envâr ve meŧâliǾu’l-esrâr fî sîreti’n-nebiyyi’l-muħtâr ve Ǿalâ âlihi’l-muśŧafîne’l-aħyâr (nşr. Abdullah İbrâhim el-Ensârî, I-III, Dımaşk 1979-1981; Mekke 1413/1993). 7. Mükeffirâtü’ź-źünûb ve mûcibâtü’l-cenne (nşr. Abdülkādir Ahmed Tâhâ, Kahire 1395/1975). 8. el-Mevlidü’ş-şerîf ve ķaśâǿid fî medĥi’r-Resûl (Bombay 1312/1894; Mekke 1313/1895; Kahire 1349/1930). 9. Tuĥfetü’z-zemen fî feżâǿili ehli’l-Yemen (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan, Beyrut 1412/1992). 10. Neŝrü’l-leǿâli’s-seniyye (nşr. Ahmed Râtib Hammûş, Beyrut-Dımaşk 1413/1992). 11. Neşrü’l-meĥâsini’l-Yemâniyye fî ħaśâǿiśi’l-Yemen ve nesebi’l-Ķahtâniyye. Yine Hammûş tarafından şerhi Neŝrü’l-leǿâli’s-seniyye ile birlikte yayımlanmıştır. Müellifin bunlardan başka Muħtaśaru Ŧabaķāti’l-Meliki’l-Eşref er-Resûlî ve Kitâbü’l-MiǾrâc adlı iki eseri daha olduğu bilinmektedir (Tuĥfetü’z-zemen, neşredenin girişi, s. 60-63).

İbnü’d-Deyba‘ın kaleme aldığı diğer eserleri de şunlardır: 1. Ġāyetü’l-maŧlûb ve Ǿažamü’l-minne fîmâ yaġfirullāhü bihî mine’ź-źünûb ve yûcibü’l-cenne. 885 (1480) yılında yazılmıştır (Buġyetü’l-müstefîd, s. 229-230).


2. Keşfü’l-kürbe fî şerĥi DuǾâǿi’l-İmâm Ebî Ĥarbe. 897’de (1492) kaleme alınmıştır (a.g.e., s. 231). 3. Temyîzü’ŧ-ŧayyib mine’l-ħabîŝ mimmâ yedûru Ǿalâ elsineti’n-nâs mine’l-ĥadîŝ. Sehâvî’nin el-Maķāśıdü’l-ĥasene fî keŝîrin mine’l-eĥâdîŝi’l-müştehire Ǿale’l-elsine’sinin muhtasarıdır (Kahire 1324/1906, 1347/1928, 1353/1934, 1382/1963; nşr. Muhammed Osman el-Huşt, Kahire 1405/1985; Beyrut 1403/1983, 1405/1985). 4. Teysîrü’l-vüśûl ilâ CâmiǾi’l-uśûl. Mecdüddin İbnü’l-Esîr’in CâmiǾu’l-uśûl fî eĥâdîŝi’r-Resûl adlı eserinin muhtasarıdır (I-III, Kalküta 1252/1836; 1301/1883; Kahire 1324, 1330/1912; nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkī, I-IV, Kahire 1346/1927; nşr. Ahmed Sa‘d Ali, I-IV, Kahire 1352/1934). Eser İbrahim Canan tarafından açıklamalarla birlikte Türkçe’ye çevrilmiştir (Hadis Ansiklopedisi: Kütüb-i Sitte, I-XVIII, İstanbul, ts.).

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’d-Deyba‘, Buġyetü’l-müstefîd (nşr. Abdullah Muhammed el-Habeşî), Beyrut-San‘a 1979, s. 227-232; a.mlf., el-Fażlü’l-mezîd Ǿalâ Buġyeti’l-müstefîd fî aħbâri medîneti Zebîd (nşr. Yûsuf Şülhud), Beyrut 1983, neşredenin girişi, s. 5-21; a.e. (nşr. Muhammed Îsâ Sâlihiyye), Küveyt 1402/1982, s. 5-40; a.mlf., Tuĥfetü’z-zemen fî feżâǿili ehli’l-Yemen (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan), Beyrut 1412/1992, neşredenin girişi, s. 11-15, 60-63; a.mlf., Neşrü’l-meĥâsini’l-Yemâniyye fî ħaśâǿiśi’l-Yemen ve nesebi’l-Ķaĥtâniyye (nşr. Ahmed Râtib Hammûş), Beyrut-Dımaşk 1413/1992, neşredenin girişi, s. 5-52; a.mlf., Ĥadâǿiķu’l-envâr ve meŧâliǾu’l-esrâr fî sîreti’n-nebiyyi’l-muħtâr ve Ǿalâ âlihi’l-muśŧafîne’l-aħyâr (nşr. Abdullah İbrâhim el-Ensârî), Mekke 1413/1993, I, 57-63; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, IV, 104-105; Abdülkādir el-Ayderûsî, en-Nûrü’s-sâfir, s. 191-199; Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâǿire, II, 158; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VIII, 255-256; Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, III, 192-193; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 335-336; Serkîs, MuǾcem, I, 104-105; Brockelmann, GAL, II, 400; Suppl., II, 32, 238, 548; Muhammed Zibâre, Eǿimmetü’l-Yemen, Kahire 1952, I, 415; Ziriklî, el-AǾlâm, III, 318; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, V, 159; Eymen Fuâd Seyyid, Meśâdiru târîħi’l-Yemen fi’l-Ǿaśri’l-İslâmî, Kahire 1974, s. 162-164, 200-205; Ömer Ferruh, MeǾâlimü’l-edebi’l-ǾArabî fi’l-Ǿaśri’l-ĥadîŝ, Beyrut 1406/1985, I, 274-278; Abdullah Muhammed el-Habeşî, Meśâdirü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen, Beyrut 1408/1988, s. 477-478; Râdî Dağfûs, “İbnü’d-DeybaǾ müǿerriħu’l-Yemen ve Zebîd”, Ĥavliyyâtü CâmiǾati’t-Tûnisiyye, sy. 18 (Tunus 1980), s. 31-74; G. Rex Smith, “The Tahirids Sultans of the Yemen (858-923/1454-1517) and their Historian Ibn al-Dayba”, JSS, XXIX/1 (1984), s. 141-154; C. van Arendonk - [G. Rentz], “Ibn al-DaybaǾ”, EI² (Fr.), III, 769; Muhammed Hâdî Müezzin-i Câmî, “İbn DeybaǾ”, DMBİ, III, 523-525; Hüseyin Abdullah el-Ömerî, “ǾAbdurraĥmân b. ǾAlî b. ed-DeybaǾ”, MevsûǾatü’l-Yemeniyye, San‘a 1412/1992, II, 630.

Eymen Fuâd Seyyid