İBNÜ’l-A‘LEM
(ابن الأعلم)
Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen (Hüseyn) el-Alevî eş-Şerîf el-Hüseynî el-Bağdâdî (ö. 375/985)
XIII. yüzyıla kadar önemini koruyan ez-Zîcü’l-ǾAŠudî’nin sahibi astronomi âlimi.
324’te (936) Bağdat’ta doğdu; Ca‘fer b. Ebû Tâlib’in soyundandır. Geleneksel temel eğitimini tamamladıktan sonra matematik, astronomi ve mûsiki nazariyatı okudu. X. yüzyılın ikinci yarısında astronomi alanında büyük bir otorite olarak kabul edildiği için Büveyhî Emîri Adudüddevle onu himayesine aldı ve sarayındaki diğer astronom-astrologlardan çok onun gözlemlerine değer verdi. Kaynaklarda bilgi bulunmamakla birlikte Adudüddevle’nin Bağdat’ta kurdurduğu rasathânede İbnü’l-A‘lem’in de görev yaptığı düşünülebilir; çünkü onun daima “sâhibü’z-zîc” diye anılmasına yol açan ez-Zîcü’l-ǾAđudî adlı zîci, o güne kadar kullanılmakta olan Yahyâ b. Ebû Mansûr el-Müneccim’in Halife Me’mûn için hazırladığı ez-Zîcü’l-mümteĥan’ın
önüne geçmiştir. Adudüddevle’nin ölümünden sonra tahta çıkan Samsâmüddevle’den yeterince ilgi görmeyen İbnü’l-A‘lem, 374’te (985) gittiği hacdan döndükten sonra 8 Muharrem 375 (31 Mayıs 985) tarihinde vefat etti. Onun gözlemlerinde kullandığı aletleri de bizzat kendisinin yaptığı bilinmektedir.
İbnü’l-A‘lem’in bütün çalışmaları ilgili çevrelerde hayranlık uyandırmış, özellikle hazırladığı zîc, XIII. yüzyılın başına kadar astronomlar arasında büyük bir takdirle anılmıştır. Günümüze ulaşmayan eser kaleme alınışından itibaren ana kaynaklar arasına girmiş, esere birçok atıfta bulunulmuştur. Bunların incelenmesinden zîcin içeriği hakkında şu sonuca varılmaktadır: Ünlü astronom-matematikçi Nasîrüddîn-i Tûsî’nin on iki yılda hazırladığı ez-Zîc-i İlħânî’de kullanılan gözlemlerin bir kısmı kendisine, bir kısmı ise başkalarına, çoğunlukla da İbnü’l-A‘lem’e aittir. İbnü’l-A‘lem’in zîcinde diğerlerinin hemen hepsinde olan takvim bilgileri, trigonometri ve küresel astronomi fonksiyonlarına ait tablolar, coğrafî tablolar ve sabit yıldızlara ait cetveller mevcut değildir. Zîcin son üç bölümünde onun kendi gözlemlerine dayanarak hesapladığı gezegenlerle ilgili parametreler verilmiştir. Bunlardaki yeniliği tesbit etmek için Batlamyus ve Bettânî’ninkilerle yapılan karşılaştırmalar sonucunda söz konusu on üç parametreden yedisinin İbnü’l-A‘lem tarafından değiştirildiği görülmüştür. Bu değişikliklerin sebebi, onun el-Mecisŧî’dekinden daha sık aralıklarla yaptığı kendi gözlemlerinden ve diğer müslüman astronomların daha doğru tekniklerle buldukları neticelerden faydalanmış olmasıdır. Burada asıl dikkat çeken husus İbnü’l-A‘lem’in farklı yaklaşımı, yani hemen bütün Ortaçağ astronomlarının Batlamyus’un verdiği parametreleri sorgulamaksızın aynen kullanmalarına karşılık kendisinin bunları tekrar gözlemleyip hesaplamak gereğini duymuş olması, dolayısıyla daha hassas değerler elde etmesidir.
İlk dönem kaynakları İbnü’l-A‘lem’in yalnız ez-Zîcü’l-ǾAđudî’sinden söz eder ve onun suya düşerek bozulduğunu, çok zor kullanılabilir hale geldiğini söylerler (Ali b. Zeyd el-Beyhakī, s. 103). Berlin Staatsbibliothek’te bulunan (nr. 5751) Kûşyâr b. Lebbân el-Cîlî’ye ait zîc içinde İbnü’l-A‘lem’in Cedvelü taǾdîli’ş-şems, Cedvelü taǾdîli merkezi ǾUŧârid, Cedvelü taǾdîli merkezi Züĥal, Cedvelü merkezi’l-Müşterî, Cedvelü taǾdîli ĥıśśati ǾUŧârid adlı astronomi tablolarına yer verilmiştir (Ahlwardt, V, 205-206). Özellikle Şiî kökenli bazı geç dönem biyografi yazarları ayrıca birçok eseri ona isnat etmektedir. Aĥkâmü’n-nücûm, Risâle fi’n-nücûm, Aĥvâlü’l-müneccimîn fi’l-İslâm, İstiħrâcü meŧâlibi’n-nücûmiyye, ǾAmelü’l-usŧurlâb, Fevâǿidü Ǿilmi’n-nücûm, Müşkilâtü Ǿilmi’n-nücûm ve Mesǿeletü’l-meǾâd bunların başlıcalarıdır (Nâme-i Dânişverân-ı Nâśırî, VI, 241; DMBİ, III, 30).
BİBLİYOGRAFYA:
Ali b. Zeyd el-Beyhakī, Târîħu ĥükemâǿi’l-İslâm (nşr. Memdûh Hasan Muhammed), Kahire 1417/1996, s. 103; İbnü’l-Kıftî, İħbârü’l-Ǿulemâǿ (Lippert), s. 226; Ebü’l-Ferec, Târîħu muħtaśari’d-düvel (nşr. A. Sâlihânî), Beyrut 1890, s. 174; Muhammed b. Mahmûd eş-Şehrezûrî, Târîħu’l-ĥükemâǿ (nşr. Abdülkerîm Ebû Şüveyrib), Trablus 1988, s. 313; Tebrîzî, Reyĥânetü’l-edeb, VII, 388; Ahlwardt, Verzeichnis, V, 203-206; Suter, Die Mathematiker, s. 62; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 682; Aydın Sayılı, The Observatory in Islam, Ankara 1960, s. 107-109; Nâme-i Dânişverân-ı Nâśırî, Kum, ts. (Dârü’l-fikr), VI, 240-241; Sezgin, GAS, V, 309; VI, 215-216; Sarton, Introduction, I, 666; E. S. Kennedy, “The Astronomical Tables of Ibn al-A‘lem”, MTUA, I/2 (1977), s. 13-23; Gulâm Rızâ Cemşîd Nijâd, “İbn AǾlem”, DMBİ, III, 29-30; Raymond Mercier, “Ibn al-A‘lam”, Encyclopaedia of the History of Science, Technology and Medicine in Non-Western Cultures, Dordrecht 1997, s. 401-402.
Sadettin Ökten