İBNÜ’l-BÂRİZÎ
(ابن البارزي)
Ebü’l-Kāsım Şerefüddîn Hibetullāh b. Abdirrahîm b. İbrâhîm el-Cühenî el-Hamevî (ö. 738/1338)
Kıraat ve hadis âlimi, Şâfiî fakihi.
Ramazan 645’te (Ocak 1248) Hama’da dünyaya geldi. Doğum günü için kaynaklarda 5, 6 ve 25 Ramazan gibi farklı tarihler zikredilmiştir. Bir fıkıh âlimi ve Hama kadısı olan babası Necmeddin İbnü’l-Bârizî gibi (İsnevî, I, 279-282) o da Bağdat’ta bir mahalle (Bâbü Ebrez) adına nisbetle İbnü’l-Bârizî diye anıldı. Bedreddin Muhammed b. Eyyûb et-Tâzefî’den kıraat okudu. Babasından fıkıh, nahiv ve usul dersleri aldı. Babası ile dedesinden, İzzeddin el-Fârûsî ve Cemâleddin b. Mâlik’ten hadis dinledi. İbn Mâlik’ten ayrıca nahiv öğrendi. Kendisinden Ebû Şâme, Birzâlî ve Zehebî gibi âlimler hadis ilminde faydalandılar. Zehebî, İbnü’l-Bârizî’den hadis derslerini Hama ve Dımaşk’ta aldığını söylemiştir (MaǾrifetü’l-ķurrâǿ, III, 1487).
İbnü’l-Bârizî fıkıh ilminde üstün bir seviye kazanmış, güçlü zekâsı, disiplini ve gayretli çalışması, ahlâkı ve tevazuu ile tanınmıştır. Hama’da kırk yıl süreyle herhangi bir ücret almadan kadılık yapan ve birkaç defa Mısır kadılığına tayin edildiği halde bu görevi kabul etmeyen İbnü’l-Bârizî defalarca hacca gitmiştir. Ömrünün sonlarına doğru gözleri görmez olmuş ve bu dönemde yerini torunu Necmeddin Abdürrahim b. İbrâhim’e bırakarak kadılık görevinden ayrılmışsa da bu makamla ilgisini sürdürmüştür. İbnü’l-Bârizî Allah’ın sıfatları konusunda tartışmaya girmekten sakınmış, Selef ulemasıyla Eş‘arî kelâmcılarından herhangi birinin tarafını tercih etmeyip her iki ekol hakkında da olumlu bir tavır sergilemiştir. Hayatı boyunca kitap biriktiren ve zengin kütüphanesini vakfeden İbnü’l-Bârizî 20 Zilkade 738’de (9 Haziran 1338) Hama’da vefat etti.
Eserleri. İbn Kādî Şühbe, İbnü’l-Bârizî’nin kırktan fazla eseri olduğunu söylerken Dâvûdî bu sayıyı doksan küsur olarak zikretmektedir. Bu eserlerden bazıları şunlardır: 1. Nâsiħu’l-Ķurǿâni’l-Ǿazîz ve mensûħuh. Hâtim Sâlih ed-Dâmin’in tahkikiyle Mecelletü MecmaǾi’l-Ǿilmiyyi’l-ǾIrâķī’de neşredilmiş (XXXIII [Bağdat 1402/1982], s. 265-317), ayrıca aynı muhakkik tarafından ErbaǾatü kütüb fi’n-nâsiħ ve’l-mensûħ adıyla yayımlanan (Beyrut 1409/1989) eserde dördüncü risâle olarak yer almıştır. 2. el-Ferîdetü’l-Bâriziyye fî ĥalli’l-Ķaśîdi’ş-Şâŧıbiyye. Şâtıbî’nin Ĥırzü’l-emânî adlı kasidesinin şerhidir (yazma nüshaları için bk. Salâh M. el-Hıyemî, I, 417-418; el-Fihrisü’ş-şâmil, s. 148). 3. Kitâbü’l-Bustân fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân. Kur’an tefsiri olan eserin bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (III. Ahmed, nr. 113). 4. Ravżâtü cennâti’l-muĥibbîn fî tenzîli’l-Ǿulûmi’l-Kitâbi’l-mübîn (Ravżâtü’l-cinân fî tefsîri’l-Ķurǿân, Kitâbü’r-Ravża fî tefsîri’l-Ķurǿân). Eserin III. cildinin bir nüshası (Meryem sûresinin başından Saffât sûresinin sonuna kadar olan kısım) Süleymaniye Kütüphanesi’nde olup (Fâtih, nr. 273) bu nüshanın tamamının dört cilt olduğu anlaşılmaktadır. İsrâ ve Kehf sûrelerinin tefsirini ihtiva eden bölümü Berlin’de bulunan eserin (Ahlwardt, I, 367) diğer bir nüshasının Furkān sûresinin başından Kur’ân-ı Kerîm’in sonuna kadar olan kısmını ihtiva eden III. cildi Kütahya’da (Vahîd Paşa Ktp., nr. 2490), Kehf sûresinin tefsirinden bir kısım da Tunus’ta (el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 2438) bulunmaktadır. 5. Tecrîdü (Muħtaśarü)’l-uśûl fî eĥâdîŝi’r-Resûl. İbnü’l-Esîr’in CâmiǾu’l-uśûl li-eĥâdîŝi’r-Resûl adlı eserinin muhtasarı olup pek çok yazma nüshası mevcuttur (meselâ bk. Süleyma-niye Ktp., Beşir Ağa, nr. 55, Hamidiye, nr. 221, Lâleli, nr. 411, Yenicami, nr. 173, 277, Hacı Beşir Ağa, nr. 168, Şehid Ali Paşa, nr. 378; Nuruosmaniye Ktp., nr. 545; Râgıb Paşa Ktp., nr. 246; İÜ Ktp., AY, nr. 39; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 510; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 257; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 510; TSMK, III. Ahmed, nr. 307; Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 151; ayrıca bk. DMBİ, III, 88). 6. el-Müctebâ fî eĥâdîŝi’l-Muśŧafâ. Bu eser de İbnü’l-Esîr’in adı geçen kitabının başka bir tertiple yapılmış muhtasarı olup yazma nüshaları Rabat’ta (a.g.e., a.y.) ve Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Şehid Ali Paşa, nr. 534). İbnü’l-Bârizî’nin bu eserini Hama Kadısı Alemüddin Süleyman b. Avşar et-Türkmânî, İbnü’l-Esîr’in tertibiyle yeniden düzenlemiş, et-Teysîr fî ĥadîŝi’l-beşîri’n-neźîr adını verdiği bu çalışmasına Ebû Hanîfe’nin müsnedlerinden seçtiği hadisleri de ilâve etmiştir (Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 180; Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 84). 7. el-Miśbâĥ. Begavî’nin Meśâbîĥu’s-sünne adlı eserinin muhtasarı olup Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin et-Tenbîh adlı
eserinin tertibi dikkate alınarak düzenlenmiştir. Eserin bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bulunmaktadır (Fuâd Seyyid, III, 65-66). 8. Rumûzü’l-künûz. Fıkıhla ilgili bir manzume olup bir nüshası Râmpûr Kütüphanesi’ndedir (Brockelmann, GAL Suppl., II, 101). 9. Kitâbü’l-Muġnî fi’ħtiśâri’t-Tenbîh ve ižhâri fetâvîh. Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin et-Tenbîh adlı eserinin muhtasarı olup bir nüshası Berlin’dedir (Ahlwardt, IV, 66). 10. ez-Zübd (ez-Zübde fi’l-fıķh). Eserin 970 beyitlik eksik bir nüshası Gotha’da bulunmaktadır (Pertsch, II, 194-195). 11. Taĥlîlü (Taĥallülü)’l-ĥâǿiż mine’l-iĥrâm. Bir nüshası Kudüs’te Hâlidiyye Kütüphanesi’ndeki (nr. 37) bir mecmuanın içinde (Salâhaddin el-Müneccid, s. 23), diğer bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Yenicami, nr. 1185). Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de Mesǿele fî ŧavâfi’l-merǿeti ve hiye ĥâǿiż adıyla kayıtlı bulunan (nr. 10367) ve İbnü’l-Bârizî’ye aidiyetinden söz edilen risâlenin de aynı eser olduğu anlaşılmaktadır (M. Mutî‘ el-Hâfız, II, 167). 12. İžhârü (Teysîrü)’l-fetâvî min taĥrîri’l-Ĥâvî. Necmeddin Abdülgaffâr b. Abdülkerîm el-Kazvînî’nin el-Ĥâvi’ś-śaġīr fi’l-fetâvî adlı eserinin şerhi olup bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (III. Ahmed, nr. 840; diğer nüshaları için bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 679). 13. Tevŝîķu Ǿura’l-îmân fî tafżîli (feżâǿili) ĥabîbi’r-raĥmân. Kadî İyâz’ın eş-Şifâǿ adlı eserinin muhtasarı olup dört bab üzere düzenlenmiştir (Diyarbakır İl Halk Ktp., nr. 2046; Akseki İlçe Halk Ktp., nr. 173; ayrıca bk. DMBİ, III, 88). Eser, İbn Karâ Şehâbeddin Ahmed b. Ömer el-Hârizmî tarafından Nuħbetü’n-nuħab el-mûśıl ilâ aǾle’r-rüteb adıyla ihtisar edilmiş olup bu muhtasarın bir nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’dedir (Sîre, nr. 37). 14. İttiħâźü’n-nuśĥ fî îcâdi’ś-śulĥ (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecmua, nr. 86, vr. 1-3). 15. ed-Dirâye li-aĥkâmi’r-RiǾâye. Hâris el-Muhâsibî’nin er-RiǾâye li-huķūķillâh adlı eserinin muhtasarı olan İzzeddin b. Abdüsselâm’ın Maķāśıdü’r-RiǾâye’si üzerine yapılmış bir ihtisar çalışmasıdır. Esere ayrıca Muhâsibî’nin diğer kitaplarından seçilmiş on bahis ilâve edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 945/5, vr. 443b-462a; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 5481). 16. Manžûme fî şerĥi Müŝelleŝâti Ķuŧrub (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3767, vr. 258b-260a). İbnü’l-Bârizî’nin kaynaklarda ayrıca el-Esâs fî maǾrifeti ilâhi’n-nâs, Kitâbü’l-ǾArûż, el-Vefâǿ fî eĥâdîŝi’l-Muśŧafâ, Kitâbü’l-Menâsik, ed-Dürre fî śıfâti’l-ĥacci ve’l-Ǿumre, Żabŧu ġarîbi’l-ĥadîŝ gibi eserlerinden söz edilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Bârizî, Nâsiħu’l-Ķurǿâni’l-Ǿazîz ve mensûħuh (MMİIr. içinde, nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, XXXIII, 1402/1982), neşredenin girişi, s. 265-273; Zehebî, MuǾcemü’ş-şüyûħ: MuǾcemü’l-kebîr (nşr. Habîb el-Hîle), Tâif 1408/1988, II, 356-357; a.mlf., el-MuǾcemü’l-muħtaś bi’l-muĥaddiŝîn (nşr. M. Habîb el-Hîle), Tâif 1408/1988, s. 291-292; a.mlf., MaǾrifetü’l-ķurrâǿ (Altıkulaç), III, 1487; Safedî, Nektü’l-himyân (nşr. Ahmed Zekî Bek), Kahire 1329/1911, s. 302-304; Sübkî, Ŧabaķāt (Tanâhî), X, 387-391; İsnevî, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, I, 279-282; İbn Kesîr, el-Bidâye, XIV, 182; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, II, 351-352; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, IV, 401-402; Süyûtî, Lübbü’l-Lübâb fî taĥrîri’l-ensâb (nşr. M. Ahmed Abdülazîz - Eşref Ahmed Abdülazîz), Beyrut 1411/1991, I, 92; Keşfü’ž-žunûn, I, 74-75, 626-627; Pertsch, Gotha, II, 194-195; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 507; Brockelmann, GAL, I, 357-358; II, 86-87; Suppl., I, 608, 679; II, 101; Ziriklî, el-AǾlâm, IX, 60; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XIII, 139-140; Yûsuf el-Uş, Fihrisü Dâri’l-kütübi’ž-Žâhiriyye, Dımaşk 1947, s. 56; Fuâd Seyyid, Fihrisü’l-maħŧûŧât, Kahire 1383/1963, III, 65-66; Ramazan Şeşen, Nevâdirü’l-maħŧûŧâti’l-ǾArabiyye, Beyrut 1975, I, 38; M. Riyâd el-Mâlih, Fihrisü maħŧûŧâti Dâri’l-kütübi’ž-Žâhiriyye: et-Taśavvuf, Dımaşk 1398/1978, I, 523-524; M. Mutî‘ el-Hâfız, Fihrisü maħŧûŧâti Dâri’l-kütübi’ž-Žâhiriyye: el-Fıķhü’l-Ĥanefî, Dımaşk 1401/1981, II, 167; Selâhaddin el-Müneccid, el-Maħŧûŧâtü’l-ǾArabiyye fî Filisŧîn, Beyrut 1982, s. 23; Yâsîn M. es-Sevvâs, Fihrisü maħŧûŧâti Dâri’l-kütübi’ž-Žâhiriyyye: el-MecâmiǾ, Dımaşk 1403/1983, I, 49; Salâh M. el-Hıyemî, Fihrisü maħŧûŧâti Dâri’l-kütübi’ž-Žâhiriyye: ǾUlûmü’l-Ķurǿâni’l-Kerîm, Dımaşk 1403/1983, I, 417-418; Ahlwardt, Verzeichnis, I, 367; IV, 66; el-Fihrisü’ş-şâmil: Maħŧûŧâtü’t-tefsîr, Amman 1989, I, 374-375; a.e.: ǾUlûmü’l-Ķurǿan, maħŧûŧâtü’l-ķırâǿât, Amman 1415/1994, s. 148; Cezzâr, Medâħilü’l-müǿellifîn, I, 131; M. Âsaf Fikret, “İbn Bârizî”, DMBİ, III, 87-88.
Tayyar Altıkulaç