İBNÜ’l-ENBÂRÎ, Ebû Bekir

(أبو بكر ابن الأنباري)

Ebû Bekr Muhammed b. el-Kāsım b. Muhammed el-Enbârî (ö. 328/940)

Arap dili ve edebiyatı, Kur’an ilimleri ve hadis âlimi.

18 Receb 271’de (9 Ocak 885) Bağdat yakınlarındaki Enbâr’da doğdu. İlmî çalışmalarına Bağdat’ta devam ettiği için Bağdâdî nisbesiyle de anılır. İbnü’l-Enbârî, küçük yaşta babası Kāsım b. Muhammed el-Enbârî ile birlikte Bağdat’a gitti. Başta dönemin Kûfe dil mektebi üstadı Sa‘leb olmak üzere İsmâil b. İshak el-Cehdamî ve Ahmed b. Heysem el-Bezzâz gibi âlimlerden dil, edebiyat, lugat, nahiv, şiir, kıraat, tefsir ve hadis dersleri aldı. Kıraat ilminde hem babasının hem kendisinin hocası babasının amcası olan Ahmed b. Beşşâr el-Enbârî’dir. Bir ara Abbâsî Halifesi Râzî-Billâh’ın çocuklarının eğitim görevini de üstlendi. Hayatı boyunca hiç evlenmeyen ve münzevi bir hayat yaşayan İbnü’l-Enbârî 10 Zilhicce 328’de (16 Eylül 940) Bağdat’ta vefat etti. Hanbelî mezhebine mensup dindar bir âlim olup çok güçlü bir hâfızaya sahipti. Bizzat kendisi tefsir, hadis ve şiire dair ezberinde on üç sandık dolusu kitap tutacak kadar mâlumatın bulunduğunu söylemiştir. İbnü’l-Enbârî hadis rivayetinde sika ve sadûk olarak nitelenir. Bağdat’taki Mansûr Camii’nin bir köşesinde babasının, diğer bir köşesinde kendisinin hadis okuttuğu, başta Dârekutnî olmak üzere birçok öğrencinin onun derslerine katıldığı bilinmektedir. İbnü’l-Enbârî’nin bütün ilimlerde üstat olduğu (İbnü’l-Esîr, VIII, 118), Arap dili ve edebiyatını çok iyi bildiği, özellikle Kûfe dil mektebini onun kadar özümseyen bir başka âlimin bulunmadığı kaydedilmektedir (Yâkūt, VI, 73).

Eserleri. A) Kıraat. 1. Kitâbü Îżâĥi’l-vaķf ve’l-ibtidâǿ (fî Kitâbillâh). Müellifin imam lakabıyla anılmasını sağlayan eseri olup Muhyiddin Abdurrahman Ramazan tarafından neşredilmiştir (I-II, Dımaşk 1390/1971). 2. Kitâbü’l-Hâǿât (fî Kitâbillâh) (nşr. Nevâr Muhammed Hasan Âli Yâsîn, Mecelletü’l-Belâġ, VI/4 [Bağdad 1976], s. 68-73; VI/5, s. 62-72). 3. Kitâbü’l-Elifât (Kitâbü Şerĥi’l-elifât, Kitâb Muħtaśar fî źikri’l-elifât, Kitâbü’l-Elifâti’l-mübtedeǿât fi’l-esmâǿ ve’l-efǾâl, Kitâbü’l-Hemze). Kur’an kıraatinde vasıl halinde okunan ve okunmayan eliflere (hemze) dair olup Ebû Mahfûz Kerîm Ma‘sûmî (RAAD, XXXIV/2 [1959], s. 273-290; XXXIV/3, s. 447-461), Hasan Şâzelî Ferhûd (Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, sy. 6 [Riyad 1979], s. 69-94; Kahire 1401/1980) ve Ali Tevfîk Hamed (Ebĥâŝü’l-Yermûk, III/1 [Yermük 1405/1985], s. 7-43) tarafından yayımlanmıştır. 4. Kitâbü Mersûmi’l-ħaŧ (nşr. İ. Ali Arşî, Yeni Delhi 1977).

B) Dil ve Edebiyat. 1. ez-Zâhir fî meǾânî kelimâti’n-nâs (ez-Zâhir fi’l-luġa, ez-Zâhir fî meǾânî [maǾne]’l-kelâm [kelimât] elleźî [elletî] yestaǾmilühü’n-nâs). Müellif bu eserinde halkın namaz, dua, tesbih ve günlük konuşmalarında anlamlarını bilmeden kullandığı tâbir, ifade, deyim ve atasözlerinin mânalarını açıklamıştır


(nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, I-II, Bağdad 1399/1979; Bağdad 1408/1987). Büyük ölçüde Mufaddal ed-Dabbî’nin el-Fâħir fi’l-emŝâl’ine dayanan eser Lisânü’l-ǾArab, el-Muħaśśaś, el-ǾUbâbü’z-zâħir ve et-Tekmile gibi sözlüklerin temel kaynaklarından olup Abdurrahman ez-Zeccâcî (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Lugat, nr. 557) ve Ebû Bekir Hattâb b. Yûsuf el-Mâridî el-Kurtubî tarafından ihtisar edilmiştir. 2. Kitâbü’l-Eżdâd. Arap dilindeki zıt anlamlı kelimelere dair en geniş lugattır. Martinus Theodorus Houtsma (Leiden 1881; Kahire 1325/1907), Muhammed Abdülkādir Saîd er-Râfiî - Ahmed eş-Şinkītî (Kahire 1325/1907) ve Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim (Küveyt 1380/1960; Beyrut 1407/1987) tarafından yayımlanan eseri Takıyyüddin Abdülkādir et-Temîmî Muħtaśaru Kitâbi’l-Eżdâd adıyla ihtisar etmiş (Chester Beatty Library, nr. 5060), Muhammed b. Ahmed b. Hamza el-İskenderânî de Tertîbü Kitâbi’l-Eżdâd Ǿalâ ĥurûfi’l-muǾcem adıyla alfabetik olarak düzenlemiştir (Kahire, el-Hizânetü’t-Teymûriyye, Lugat, nr. 246-247). 3. Kitâbü’l-Müźekker ve’l-müǿenneŝ (Kitâbü’t-Teźkîr ve’t-teǿnîŝ). Kendi konusunda yazılan en mükemmel kitaplardan olup Târık Abdü Avn el-Cenâbî (Bağdad 1978; I-II, Beyrut 1986) ve Muhammed Abdülhâlik Udayme (Kahire 1401/1981) tarafından neşredilmiştir. 4. Ķaśîde fî müşkili’l-luġa ve şerĥuhâ (Risâle fi’l-luġati’l-ġarîbeti’l-ǾArabiyye, Ġarîbü’l-luġa, Manžûme fi’l-luġa). Arap dilindeki nâdir ve garîb kelimelere dair 103 beyitlik kasîde-i lâmiyye ve şerhinden ibaret olan eseri İzzeddin el-Bedevî en-Neccâr (MMLADm., LXIV/4 [1989], s. 617-693) ve Abdülcelîl et-Temîmî (Beyrut 1989) yayımlamıştır. 5. el-Emâlî (el-Mecâlis, el-Mücâlesât). Dil, edebiyat, lugat, nahiv, şiir, tefsir, hadis ve ahbâra dair notlardan meydana gelen eserden sadece bir meclis zamanımıza ulaşmıştır (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 88/10, vr. 139a-145a). Kitâbü Mesǿele mine’t-teǾaccüb (nşr. Muhyiddin Tevfîk İbrâhim, Mecelletü Âdâbi’r-râfidîn, V [Musul 1974], s. 3-13), Sebebü vażǾı Ǿilmi’l-ǾArabiyye (et-Tuĥfetü’l-behiyye içinde [İstanbul 1302], s. 49-51) ve Mesǿele mine’l-ilķāǿ (Süyûtî, el-Eşbâh, IV, 122-123) bu eserden alınmış bazı kısımlar olmalıdır. 6. Şerĥu Ġāyeti’l-maķśûd fi’l-Maķśûr ve’l-memdûd. İbn Düreyd’in maksûr ve memdûd isimleri topladığı meşhur manzumesinin şerhidir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mecâmî‘, nr. 755). 7. Şerĥu’l-Ķaśâǿidi’s-sebǾi’ŧ-ŧıvâli’l-Câhiliyyât. İmruülkays, Tarafe b. Abd, Züheyr b. Ebû Sülmâ, Antere, Amr b. Külsûm, Hâris b. Hillize ve Lebîd b. Rebîa’ya ait MuǾallaķātü sebǾ olarak tanınan yedi kasidenin şerhi olup Abdüsselâm Muhammed Hârûn tarafından neşredilmiştir (Kahire 1382/1963). Eserin bazı bölümlerini Osman Reşer (Oskar Rescher) ayrı olarak yayımlamıştır. “Şerĥu MuǾallaķati ǾAntere” (RSO, IV/4 [1911-1912], s. 301-331; V/5 [1914], s. 317-352; VI/6 [1915], s. 931-959), “Şerĥu MuǾallaķati Ŧarafe” (İstanbul 1329/1911), “Şerĥu MuǾallaķati Züheyr” (MO, VII [Paris 1913], s. 137-195). Ali Muhammed (Nûr) el-Medenî eser üzerinde el-İǾrâb fî Şerĥi’l-Ķaśâǿidi’s-sebǾi’ŧ-ŧıvâli’l-Câhiliyyât adıyla bir çalışma yapmıştır (Riyad 1414). 8. Dîvânü ǾÂmir b. Ŧufeyl bi-şerĥi’l-Enbârî. Âmir b. Tufeyl’in şiirleri ve bunların şerhlerine dair hocası Sa‘leb’den yaptığı nakillerle kendi ilâvelerinden oluşan eseri Charles James Lyall (Leiden-London 1913) ve Enver Ebû Süveylim (Beyrut 1416/1996) neşretmiştir. 9. Şerĥu’l-Mufađđaliyyât. Mufaddal ed-Dabbî’ye ait eski Arap şiirine dair antolojinin şerhidir. İbnü’l-Enbârî, babası Kāsım el-Enbârî tarafından yapılan şerhi düzenlemiş ve bazı ilâvelerde bulunmuştur. İlk defa İstanbul’da (1308) kısmen basılan eseri Charles James Lyall İngilizce tercümesiyle birlikte yayımlamıştır (Beyrut 1920). Muhammed Saîd eş-Şevvây, el-Mesâǿilü’n-naĥviyye ve’ś-śarfiyye fî şerĥi’l-Ķāsım el-Enbârî li’l-Mufađđaliyyât adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1409, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye). 10. Şerĥu (ġarîbi) Ħuŧbeti ǾÂǿişe Ümmi’l-müǿminîn fî ebîhâ Ebî Bekir eś-Śıddîķ (nşr. Selâhaddin el-Müneccid, MMİADm., XXXVII [1962], s. 414-427; Dımaşk 1962).

İbnü’l-Enbârî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Naķżu mesâǿili İbn Şenebûź (İbn Şenebûz’un şâz kıraatlerine reddiye), er-Red Ǿalâ men ħâlefe Muśĥafa ǾOŝmân, er-Red Ǿale’l-mülĥidîn fi’l-Ķurǿân, Risâle fi’l-müşkil (Teǿvîlü müşkili’l-Ķurǿân sahibi İbn Kuteybe’ye ve Ebû Hâtim es-Sicistânî’ye reddiye), Kitâbü’l-Müśkil fî maǾâni’l-Ķurǿân (Tâhâ sûresine kadar), Żâmâǿirü’l-Ķurǿân, Tefsîrü’ś-śaĥâbe, en-Nâsiħ ve’l-mensûħ, Ġarîbü’l-ĥadîŝ, el-Vâżıĥ fi’n-naĥv, el-Muvażżaĥ (el-Mûżıĥ) fi’n-naĥv, el-Kâfî fi’n-naĥv, Şerĥu’l-Kâfî, el-Maķśûr ve’l-memdûd, Edebü’l-kâtib, Şerĥu Edebi’l-kâtib (li’bn Ķuteybe), el-Hicâǿ, el-Lâmât, el-Vasîŧ, Şerĥu (Ķaśîdeti) Bânet SüǾâd (li-KaǾb b. Züheyr), Şerĥu (ġarîbi) Ĥadîŝi Üm ZerǾ, Şerĥu (ġarîbi) Kelâmi Hind b. Ebî Hâle fî-śıfati Rasûlillâh, Risâle fî şerĥi MaǾâni’l-keźib, en-Nevâdir, Aħbâru İbni’l-Enbârî.


Müellifin ayrıca eski Arap şiirinden seçerek meydana getirdiği Kitâbü’l-Câhiliyyât adlı bir antoloji ve şerhinin bulunduğu ve A‘şâ Meymûn b. Kays, Züheyr b. Ebû Sülmâ, Nâbiga ez-Zübyânî, Nâbiga el-Ca‘dî, Râilibil’in divanlarını derleyip şerhettiği kaydedilmektedir. Kaynaklarda İbnü’l-Enbârî’ye nisbet edilen Ħalķu’l-insân, Ħalķu’l-feres ve el-Emŝâl adlı eserler muhtemelen babası Kāsım el-Enbârî’ye aittir. Yine ona izâfe edilen ǾAcâǿibü Ǿulûmi’l-Ķurǿân ise (İskenderiye, Mektebetü’l-belediyye, nr. 3599) eserde geçen bazı isimlerden anlaşıldığına göre daha sonraki bir döneme aittir.

BİBLİYOGRAFYA:

Ebû Bekir İbnü’l-Enbârî, Îżâĥu’l-vaķf ve’l-ibtidâǿ (nşr. Muhyiddin Abdurrahman Ramazan), Dımaşk 1390/1971, I, 9-19; a.mlf., Şerĥu Ħuŧbeti ǾÂǿişe ümmi’l-müǿminîn fî ebîhâ (nşr. Selâhaddin el-Müneccid), Beyrut 1980, neşredenin girişi, s. 5-15; a.mlf., ez-Zâhir fî meǾânî kelimâti’n-nâs (nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin), Bağdad 1399/1979, neşredenin girişi, I, 5-78; a.mlf., Kitâbü’l-Eżdâd (nşr. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Beyrut 1407/1987, neşredenin girişi, s. e-h; a.mlf., Şerĥu’l-Ķaśâǿidi’s-sebǾi’ŧ-ŧıvâli’l-Câhiliyyât (nşr. Abdüsselâm M. Hârun), Kahire 1382/1963, neşredenin girişi, s. 5-15; Hatîb, Târîħu Baġdâd, III, 181; Kemâleddin el-Enbârî, Nüzhetü’l-elibbâǿ (nşr. İbrâhim es-Sâmerrâî), Zerkā [Ürdün] 1405/1985, s. 197-204; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, VI, 73; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VIII, 118; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, III, 201-208; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 463; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, III, 57; İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, VII, 82-83; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, II, 230; Burhâneddin İbn Müflih, el-Maķśadü’l-erşed (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Riyad 1410/1990, II, 488-489; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, II, 212-213; a.mlf., el-Eşbâh ve’n-nežâǿir, Beyrut 1984, IV, 122-123; Keşfü’ž-žunûn, I, 48, 116, 210, 722; II, 947, 1042, 1087, 1205, 1453, 1457, 1462, 1471, 1905; Ebü’l-Ferec Muâfâ b. Zekeriyyâ el-Cerîrî, el-Celîsü’ś-śâliĥ (nşr. Muhammed Mürsî el-Hûlî), Beyrut 1981, I, 82-84; Brockelmann, GAL, I, 119; Suppl., I, 182; Sezgin, GAS, VIII, 151-154; IX, 144-147; Ahmet İhsan Türek, Abû Bakr Muhammed İbn al-Anbârî, Hayatı, Kişiliği, Eserleri ve Kitab az-Zahir (doktora tezi, 1966), Atatürk Üniversitesi; Emin Işık, Ebû Bekr Muhammed İbnü’l-Enbârî ve Kitâbu Îdâhi’l-Vakfi ve’l-İbtidâ Adlı Eserinin Edisyon Kritiği (öğretim üyeliği tezi, 1973), İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü; Cemîl İbrâhim Alveş, İbnü’l-Enbârî ve cühûdühû fi’n-naĥv, Beyrut 1977; Ali Muhammed Nûr el-Medenî, Ebû Bekr İbnü’l-Enbârî: ĥayâtühû ve cühûdühü’l-luġaviyye, Riyad 1400; C. Zeydân, Âdâb, II, 211; Rudolf Zilheim, el-Emŝâlü’l-ǾArabiyyetü’l-ķadîme (trc. Ramazan Abdüttevvâb), Beyrut 1984, s. 176-181; Âzertâş Âzernûş, “İbnü’l-Enbârî”, DMBİ, III, 46-49.

Emin Işık