İBNÜ’l-HÂİM

(ابن الهائم)

Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. İmâd el-Karâfî el-Mısrî (ö. 815/1412)

Matematikçi ve fakih.

753 (1352) veya 756 (1355) yılında Kahire’de doğdu ve orada öğrenim gördü. Zeynüddin el-Irâkī, Sirâcüddin Ömer b. Raslân el-Bulkīnî, Cemâleddin el-Emyûtî ve Takıyyüddin İbn Hâtim gibi âlimlerden ders aldı. Özellikle MaǾûne ve Şübbâk adlı eserlerinde sık sık göndermelerde bulunduğu Nûreddin el-Cilâvî’den matematik okudu. Eğitimini tamamladıktan bir süre sonra Kudüs’e gitti ve ölümüne yakın yıllara kadar Sâlihiyye Medresesi’nde müderrislik yaptı. Vefatında Me’menullah Mezarlığı’na defnedildi. Çevresinde samimi dindarlığı ve çalışkanlığıyla tanınıyordu. İbn Hacer el-Askalânî başta olmak üzere birçok öğrenci yetiştirmiştir.

İbnü’l-Hâim, Doğu ve Batı İslâm dünyasında gelişen matematiklerin bir arada işlendiği Mısır geleneğinin temsilcisidir; dolayısıyla eserleri Batı İslâm matematiğinin önemli temsilcisi İbnü’l-Bennâ el-Merrâküşî ve Doğu matematiği üzerine kurulmuştur. Bir Şâfiî fakihi olarak da bu mezhebin yayıldığı Mısır ve Şam çevrelerinde hesabı yaygınlaştırıp yerleştirmiş, ancak işlediği hesap ilmi fıkıh çerçevesinde kurulmuştur. Öte yandan hesâb-ı hevâî ve hesâb-ı Hindî’yi aynı anda ve aynı başarıyla kullanmış, eserlerinde muhtevayı genişletmek yerine ayrıntılarla derinleştirmeyi tercih etmiştir. Aynı zamanda İslâm amelî hesap külliyatının oluşmasına


katkıda bulunan eserlerinde Öklidci hendesî yaklaşıma yer vermediği, aksine tamamen analitik bir çizgi takip ettiği görülür. İbnü’l-Hâim’in eserleri, başta hesâb-ı Hindî ve hesâb-ı hevâî olmak üzere İslâm aritmetik sistemlerinin tamamını kuşattığı için önemlidir. Bunlar, pozitif tam ve rasyonel sayıların dört işlem ve karekök, küpkök hesapları gibi konularda İslâm matematiğinin ulaştığı bütün ayrıntıları ihtiva eder. Ayrıca bu eserler fıkıh alanındaki aritmetiğin amelî yönünü, yani matematiğin günlük hayatın hangi kısım ve konularına uygulandığını göstermesi bakımından da vazgeçilmez kaynaklardır. Öte yandan analitik üslûp çizgisinde nazarî yönü de dikkate alan İbnü’l-Hâim ayrıntılarda, İslâm matematiğindeki farklı geleneklerin görüşlerini isim vererek zikretmektedir. Bu durum İslâm hesap tarihi açısından, eserlerini eğitim ve öğretim amacıyla yazmış olması da dönemin matematik eğitimi tarihi bakımından büyük önem taşımaktadır. Kitaplarının gerek eğitim öğretim amacıyla yazılmaları, gerekse üslûplarındaki kolay anlaşılırlılık yaygınlaşmalarını ve başta Osmanlı sahası olmak üzere Mısır ve Ortadoğu ülkelerindeki medreselerde okutulmalarını sağlamıştır. Bu kitaplarla üzerlerine yapılan şerh, hâşiye, ta‘lik ve nazma çevirme gibi çalışmalar dikkatle incelendiğinde, onun zamanından başlayarak klasik hesaptan Yeniçağ Batı Avrupa hesabına geçildiği döneme kadar olan devirde İslâm ve özellikle Osmanlı dünyasında, fıkhî-amelî çerçevede bir İbnü’l-Hâim okulunun varlığı hissedilmektedir.

Eserleri. A) Matematik. 1. el-MaǾûne fî Ǿilmi’l-ĥisâbi’l-hevâǿî. 791 (1389) yılında yazılan eser hesâb-ı hevâînin hemen hemen bütün kurallarını ele almakta ve bunları sayısal örneklendirmelerle açıklamaktadır. İbnü’l-Bennâ’nın Telħîśu aǾmâli’l-ĥisâb ve el-Maķālâtü’r-riyâżiyye fi’l-ķavâǾidi’l-ĥisâbiyye’sinden, Kerecî’nin el-BedîǾ fî aǾmâli’l-ĥisâb’ından, Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî’nin Kitâbü’l-Muħtaśar fî ĥisâbi’l-cebr ve’l-muķābele’sinden, İbn Sînâ’nın eş-Şifâǿının ilgili kısımlarından, Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî el-Kâtib’in Mefâtîĥu’l-Ǿulûm’undan ve diğer klasik İslâm matematikçilerinin eserlerinden faydalanılarak kaleme alınan kitapta, İslâm dünyasındaki tam ve rasyonel sayılar üzerine yapılan hesap işlemleriyle ilgili mevcut birikim tamamen verilmiştir. Ancak misâha ve cebire yer ayrılmamakla, hesâb-ı hevâî alanındaki kitapların Kerecî’den beri yerleşen formunun dışına çıkılmıştır. Bu duruma, muhtemelen cebir sahasında yazılan kitap sayısının artması ile cebir bilgilerinin hesâb-ı Hindî’den bahseden hesap kitapları tarafından işlenmesi yol açmıştır. el-MaǾûne, İbnü’l-Hâim’in daha önce yazdığı eserlerindeki bilgilerin tamamını ihtiva etmekte, daha sonra kaleme aldığı eserlerde de mufassal bilgi için ona bakılması tavsiye edilmektedir. Bundan dolayı kitabın bir hesap ansiklopedisi olduğu söylenebilir. Muhammed b. Muhammed b. Ebû Bekir el-Ezherî’nin bir hâşiye (Brockelmann, GAL Suppl., II, 155), Ahmed b. Muhammed İbnü’l-Hümâm (Kandilli Rasathânesi Ktp., nr. 122/2) ve Cemâleddin eş-Şinşevrî’nin birer şerh yazdığı eser Hudeyr Abbas Muhammed el-Münşidâvî tarafından neşredilmiştir (Bağdad 1988). 2. el-Vesîle ilâ śınâǾati’l-hevâǿ. el-MaǾûne’nin 792 (1390) yılında yapılan ihtisarıdır; bir mukaddime, üç kısım ve bir tekmileden oluşur (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2766, Hasan Hüsnü Paşa, nr. 1135; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1366). Eser, Bedreddin el-Mardînî tarafından İrşâdü’ŧ-ŧullâb ilâ vesîleti’l-ĥisâb (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2700/1) ve Şeyhülislâm Zekeriyyâ el-Ensârî tarafından Fetĥu’d-dâǿim bi-şerĥi vesîleti İbni’l-Hâǿim (İÜ Ktp., AY, nr. 2855) adıyla şerhedilmiş, dönemin tanınmış astronomu İbnü’n-Nakīb el-Halebî de Ebü’l-Latîf el-Hısnıkeyfî’nin el-ĶavâǾidü’l-celîle fî maķāśıdi’l-Vesîle adıyla yaptığı ihtisarın üzerine bir şerh yazmıştır. 3. el-MübdiǾ. Yine el-MaǾûne’nin muhtasarı olup 811 (1408) yılında yazılmıştır ve el-Vesîle’den daha kısadır (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3179/39, müellif nüshası). 4. el-LümaǾ fi’l-ĥisâb. İbnü’l-Hâim’in hesâb-ı hevâî sahasındaki ikinci önemli çalışmasıdır (İÜ Ktp., AY, nr.1534; Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2758; Âşir Efendi Ktp., nr. 440). Bir mukaddime ile üç babdan oluşan eser sadece hesap tarihi açısından değil, ferâiz hesaplarına giriş olmak üzere kaleme alındığı için fıkıh açısından da önem taşımaktadır ve genel anlamda pozitif tam ve rasyonel sayıların dört işlemi üzerinedir. Bulak’ta Metnü’l-lâmiǾ adıyla iki defa basılan eser (1241, ts., bk. Serkîs, I, 270) Bedreddin el-Mardînî (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3166), Ahmed b. Mûsâ el-Medenî (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3447), Akovalızâde Hâtem (Süleymaniye Ktp., Giresun, nr. 166) ve Ali b. Muhammed el-Ezherî el-Mâlikî (Ezher Ktp., nr. [36], 4378) tarafından şerhedilmiştir. 5. Muħtaśar vecîz fî Ǿilmi’l-ĥisâb. Hesâb-ı hevâî hakkında olup bir mukaddime, beş bab ve bir hâtime üzere telif edilmiştir (Brockelmann, GAL, II, 155; Suppl., II, 155). 6. el-Ĥâvî fî Ǿilmi’l-ĥisâb. İbnü’l-Bennâ’nın hesâb-ı Hindî sahasında kaleme aldığı Telħîśu aǾmâli’l-ĥisâb adlı eserinin 782 (1380) yılında yapılmış ihtisarıdır (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1327). Dört bab ve bir fasıldan oluşan kitapta ondalık sistem, sayı türleri, pozitif tam ve rasyonel sayılarda dört temel işlem, kökler hesabı ve oran-orantı gibi konularla cebir ve mukabele incelenir. Ahmed b. Sadaka el-Sıddîkī’nin nazma çektiği bu ihtisarı (Keşfü’ž-žunûn, I, 629) Muhammed b. Ebü’l-Feth es-Sûfî ve Râgıb Paşa Hocası diye tanınan İbrâhim b. Mustafa el-Halebî şerhetmiştir. Eserin Hudeyr Abbas Muhammed el-Münşidâvî ve Reşîd Abdürrezzâk es-Sâlihî tarafından tahkikli neşri yapılmıştır (Bağdad 1988). 7. Mürşidetü’ŧ-ŧâlib ilâ esne’l-meŧâlib. 783 (1381) yılında hesâb-ı Hindî alanında kaleme alınan eser bir mukaddime ile iki kısım ve bir tekmileden oluşmaktadır (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2706; Lâleli, nr. 2762). Eseri Cemâleddin eş-Şinşevrî


Buġyetü’r-râġıb fî şerĥi mürşidetü’ŧ-ŧâlib adıyla şerhetmiştir (Diyarbakır İl Halk Ktp., nr. 746/4). 8. Nüzhetü’n-nüžžâr fî śınâǾati’l-ġubâr. Bir önceki kitabın ihtisarıdır (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2717, Şehid Ali Paşa, nr. 1198; İÜ Ktp., AY, nr. 6115). Osmanlılar’da hesâb-ı Hindî alanında en çok işlenen eserlerden biri olup Şeyhülislâm Zekeriyyâ el-Ensârî, İbnü’n-Nakīb el-Halebî, Urfe b. Muhammed el-Urmevî, Ebû Abdullah Radıyyüddin Muhammed b. İbrâhim el-Halebî, Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed el-Gazzî, Cemâleddin Muhammed b. Eaz ed-Dımaşkī, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Muhammed b. Ebü’l-Hayr el-Ermeyûnî, Kemâleddin b. Yahyâ el-Halebî, Ali b. Ebû Bekir b. Ali el-Ensârî el-Mekkî ve Hekimbaşı Muhammed Efendi tarafından şerhedilmiş, Yahyâ b. Muhammed el-Hattâb er-Ruaynî tarafından da kısaltılmıştır. Medreselerden başka zâviyelerde dahi okutulduğu bilinen esere İbn Emîru Gafele bir ta‘likat, Şehâbeddin Ebü’l-Abbas Ahmed el-Beyrûtî de bir şerh kaleme almıştır (Keşfü’ž-žunûn, II, 1942; İbnü’l-İmâd, VIII, 68-69). Eseri ayrıca Bedreddin el-Mardînî, Abdülkādir b. Muhammed el-Feyyûmî ile (King, II, 911) Kemâleddin Muhammed en-Nüveyrî de şerhetmiştir (Îżâĥu’l-meknûn, II, 643). 9. Şerĥu’l-Urcûzeti’l-Yâsemîniyye fi’l-cebr ve’l-muķābele. İbnü’l-Yâsemîn diye meşhur Ebû Muhammed Abdullah b. Haccâc’ın ünlü el-Urcûze fi’l-cebr ve’l-muķābele’sinin şerhidir. 789’da (1387) Mekke’de tamamlanan eser bir mukaddime, üç bab ve bir hâtime şeklinde düzenlenmiştir. Şerhte cebir ve mukābelede kullanılan ana terimler tanıtılmış, bilinmeyen nicelikler üzerine yapılan hesap işlemleri gösterilmiş ve ayrıca altı temel cebir denklemi incelenmiştir (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 947). 10. el-MuķniǾ fi’l-cebr ve’l-muķābele. Cebir ve mukābele alanında bilinmeyen niceliğin türleriyle özellikleri, sayısal işlemler, köklere ilişkin işlemler ve cebirsel denklemler üzerine kaleme alınmış elli dokuz beyitlik bir kasidedir (Keşfü’ž-žunûn, II, 1809). Eseri Bedreddin el-Mardînî Şerĥu ķaśîdeti’l-MuķniǾ fî Ǿilmi’l-cebr ve’l-muķābele, Zekeriyyâ el-Ensârî Fetĥu’l-mübdiǾ fî şerĥi’l-MuķniǾ adıyla şerhetmiş, Atâullah b. Ahmed el-Mısrî de önce telhis edip ardından Şerĥu’l-ķavli’l-mübdiǾ fî telħîśi’l-MuķniǾ adıyla şerhetmiştir. 11. el-MümtiǾ fî şerĥi’l-MuķniǾ. 810 (1407) yılında yazılmış bir şerhtir (Chester Beatty Library, nr. 3881, müellif nüshası; Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2706). 12. el-MüsriǾ fî şerĥi’l-MuķniǾ. el-MümtiǾin 810 (1407) yılında Mescid-i Aksâ’da tamamlanmış muhtasarıdır (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3737, 3752). 13. Risâle fi’l-ġirbâl. Asal sayıların tesbitiyle ilgili gırbâl yöntemi hakkında olup Hudeyr Abbas Muhammed el-Münşidâvî ve Reşîd es-Sâlihî tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (el-Mevrid, XVII/1, Bağdad 1988). 14. Ġāyetü’s-sûl fi’l-iķrâr bi’d-deyni’l-mechûl. 797’de (1395) telif edilmiştir. Bir mukaddime, iki fasıl ve bir hâtimeden meydana gelen eserde beş farklı sayısal yolla çözülen on iki problem ele alınmaktadır (Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 1279, Esad Efendi, nr. 3170; Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 4525). 15. el-Miftâĥ fi’l-ĥisâb. İmâdüddin İbn Şeref el-Makdisî eseri Esnânü’l-miftâĥ adıyla kısaltmış (Keşfü’ž-žunûn, I, 91; II, 1769), Bedreddin el-Mardînî de şerhetmiştir (Sâlih Zeki, II, 281). Sâlih Zeki, İbnü’l-Hâim’in matematik üzerine el-MaǾûne fî ĥisâbi’l-Hindî adlı bir eserinin daha bulunduğunu söylemektedir (a.g.e., a.y.).

B) Ferâiz. 1. Terġībü’r-râǿiż fî Ǿilmi’l-ferâǿiż (Brockelmann, GAL, II, 154; Suppl., II, 155). 2. en-Nefeĥâtü’l-ķudsiyye fi’ħtiśâri’r-Rahbiyye (et-Tuĥfetü’l-ķudsiyye) (Brockelmann, GAL Suppl., II, 155). Burhâneddin İbn Ebû Şerîf tarafından şerhedilmiştir. 3. el-Fuśûl fi’l-ferâǿiż (el-Fuśûlü’l-mühimme fî Ǿilmi mevârîŝi’l-ümme). Ferâiz hesabının bütün usullerini gösterecek şekilde fasıllara ayrılmış geniş kapsamlı bir eserdir (nşr. Abdülmuhsin b. Muhammed el-Münîf, Riyad 1414/1994). Eseri Bedreddin el-Mardînî Şerĥu’l-Fuśûli’l-mühimme fî mevârîŝi’l-ümme, Zekeriyyâ el-Ensârî Ġāyetü (Ġarâbetü)’l-vüśûl ilâ şerĥi’l-fuśûl ve Menhecü’l-vüśûl ilâ taĥrîri’l-Fuśûl adlarıyla iki defa şerhetmiştir (Brockelmann, GAL, II, 154; Suppl., II, 155). 4. Kifâyetü’l-ĥuffâž fi’l-ferâǿiż. 1096 beyitlik bir manzumedir (Brockelmann, GAL Suppl., II, 155). Bu esere Zekeriyyâ el-Ensârî’nin yazdığı Nihâyetü’l-hidâye ilâ taĥrîri’l-Kifâye adlı şerh, Abdürrezzâk b. Ahmed b. Hasan tarafından Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye’de doktora tezi olarak neşre hazırlanmıştır (Riyad 1412/1992). 5. eş-Şübbâk (el-Münâsehât bi’l-cedvel). Hudeyr Abbas Muhammed el-Münşidâvî ve Neclâ Kāsım Abbas tarafından neşredilmiştir (Merkezü ihyâi’t-türâsi’l-ilmi’l-Arabî). 6. İbrâzü’l-ħafâyâ fî fenni’l-veśâyâ (Chester Beatty Library, nr. 4428, müellif nüshası).

Diğer Eserleri. 1. Nüzhetü’n-nüfûs fî beyâni ĥükmi’t-teǾâmül bi’l-fülûs.


803 Zilhiccesinde (Temmuz 1401) tamamlanan eserde alışveriş, borçlanma ve kiralama gibi konularda paranın kullanımına ilişkin fıkhî hükümler incelenmekte ve paranın değerinin artması yahut azalması halinde ortaya çıkan durumların fıkhî tahlili yapılmaktadır. Genel çerçevesi Şâfiî fıkhı olmasına rağmen eserde diğer Sünnî mezheplerdeki uygulamalara da yer verilmiştir. Kitap Abdullah b. Muhammed b. Ahmed et-Tarîkī (Riyad 1410/1990, 1411/1991) ve Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan b. İsmâil tarafından Şemseddin el-Münâvî ve Muhammed b. Ahmed el-Akfehsî’nin birer eseriyle birlikte yayımlanmıştır (Beyrut 1415/1995, s. 127-176). 2. et-Tibyân fî tefsîri ġarîbi’l-Ķurǿân. Daha önce bu sahada yazılmış eserlerden faydalanılarak kaleme alınmıştır. Bu açıdan müellifin eklemeleri dışında o dönemde mevcut konuyla ilgili literatürün bir özeti sayılabilir. İbnü’l-Hâim’in Tibyân’ı yazmaktaki asıl amacı, Ebû Bekir Muhammed b. Uzeyz es-Sicistânî’nin Tefsîrü ġarîbi’l-Ķurǿân’ını genişletmek ve daha kullanışlı hale getirmektir. Müellif, garîb kelimelerin tefsirinde daha çok dile ağırlık verir ve bu çerçevede kelimenin sözlük anlamı ve etimolojisi üzerinde de durur. Bu hacimli eserin neşrini Fethî Enver ed-Dâbûlî gerçekleştirmiştir (Kahire 1412/1992). 3. Tuĥfetü’ŧ-ŧullâb fî nažmi ķavâǾidi’l-iǾrâb. İbn Hişâm’ın Tuĥfetü’ŧ-ŧullâb olarak adlandırılan ĶavâǾidü’l-iǾrâb’ının nazma çekilmiş şeklidir. Müellif bu eserini önce şerhetmiş (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 2948; Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3456), arkasından da bu şerhi el-ĶavâǾidü’l-ĥisân fîmâ yüteķavvemü bihi’l-lisân adıyla kısaltmıştır. eś-Śımât diye tanınan bu muhtasarı da nazma çekmiş ve daha sonra 350 beyitten oluşan bu kasideyi şerhetmiştir (Keşfü’ž-žunûn, I, 124; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 120). 4. el-Ġurerü’l-muđıyye fî Nažmi’d-düreri’s-seniyye. Zeynüddin el-Irâkī’nin eserine yazılmış bir şerhtir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Hadis, nr. 1040; İbnü’l-Hâim’in eserleri ve yazma nüshaları için ayrıca bk. Nüzhetü’n-nüfûs’u neşredenlerin girişleri; Brockelmann, GAL, II, 153-155; Suppl., II, 154-155; DMBİ, V, 98-99).

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’l-Hâim, Nüzhetü’n-nüfûs fî beyâni ĥükmi’t-teǾâmül bi’l-fülûs (nşr. Abdullah b. Muhammed b. Ahmed et-Tarîkī), Riyad 1411/1991, neşredenin girişi, s. 7-20; a.e. (Münâvî, Ferâǿidü’l-fevâǿid içinde, nşr. Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan b. İsmâil), Beyrut 1415/1995, neşredenin girişi, s. 131-132; İbn Hacer, İnbâǿü’l-ġumr (nşr. Hasan Habeşî), Kahire 1971, II, 525; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, II,157-158; Ebü’l-Yümn el-Uleymî, el-Ünsü’l-celîl bi-târîħi’l-Ķuds ve’l-Ħalîl, Kahire 1283/1866, II, 455; Dâvûdî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn, I, 82-83; Keşfü’ž-žunûn, I, 91, 124, 629; II, 1272, 1743, 1769, 1809, 1942; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, I,109; VIII, 68-69; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I,117-118; Suter, Die Mathematiker, s. 171-172; Sâlih Zeki, Âsâr-ı Bâkıye, İstanbul 1329/1911, II, 281-282; Serkîs, MuǾcem, I, 270; Brockelmann, GAL, II, 153-155; Suppl., II, 154-155; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 120-121; Îżâĥu’l-meknûn, I, 10, 165, 282; II, 643; Kadrî Hâfız Tûkān, Türâŝü’l-ǾArabi’l-Ǿilmî fi’r-riyâżiyyât ve’l-felek, Beyrut, ts. (Dârü’ş-şark), s. 439-441; Ali Abdullah ed-Deffâ‘, Târîħu’r-riyâżiyyât Ǿinde’l-ǾArab ve’l-müslimîn, Beyrut 1401/1981, s. 186-193; David A. King, Fihrisü’l-maħŧûŧâti’l-Ǿilmiyyeti’l-maĥfûža bi-Dâri’l-kütübi’l-Mıśriyye, Kahire 1981, II, 904-916; ayrıca bk. tür.yer.; Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul 1997, I, 226-233; Ramazan Şeşen, Muħtârât mine’l-maħŧûŧâti’l-ǾArabiyyeti’n-nâdire fî mektebâti Türkiyâ, İstanbul 1997, s. 169-173; Müsellim ez-Zeybek, “Maħŧûŧâtu İbni’l-Hâǿim er-riyâżiyye”, Âfâķu’ŝ-ŝeķāfe ve’t-türâŝ, I/4, Dübey 1414/1994, s. 55-64; Muhsin Nâcî Nasrâbâdî, “İbn Hâǿim”, DMBİ, V, 97-99.

İhsan Fazlıoğlu