İBNÜ’l-HANBELÎ, Nâsıhuddin
(ناصح الدين ابن الحنبلي)
Ebü’l-Ferec Nâsıhuddîn Abdurrahmân b. Necm b. Abdilvehhâb el-Ensârî ed-Dımaşkī (ö. 634/1236)
Hanbelî fakihi.
17 Şevval 554 (1 Kasım 1159) tarihinde Dımaşk’ta doğdu. Ensardan Sa‘d b. Ubâde’nin soyundandır. Büyük dedesi Ebü’l-Ferec eş-Şîrâzî, Hanbelî mezhebinin Suriye ve Filistin bölgesinde tanınması ve yerleşmesinde öncülük etmiş, bu sebeple onun soyundan gelenler İbnü’l-Hanbelî diye anılmıştır. Fakih ve müfessir olması yanında etkili bir vâiz olan dedesi Şerefülislâm Abdülvehhâb Hanbelî mezhebinin yayılması ve doktrininin gelişmesinde önemli rol üstlenen Dımaşk’taki Hanbeliyye Medresesi’ni kurmuş, el-Münteħab fi’l-Fıķh, el-Müfredât ve el-Burhân fî uśûli’d-dîn gibi çeşitli eserler kaleme almış, yaşadığı dönemde Eş‘arîler’e karşı Selef akîdesini savunmuştur. Babası Necm de döneminin önde gelen Hanbelî âlimlerindendi.
İbnü’l-Hanbelî, ilk eğitimini babasından ve dayısı Dımaşk vâizi Ebü’l-Hasan İbn Nüceyye’den (Ali b. İbrâhim b. Necâ) aldı; özellikle dayısının teşvikiyle daha genç yaşta iken vaaz vermeye başladı. Kādılkudât Ebü’l-Fazl İbnü’ş-Şehrezûrî ve Ahmed b. Hüseyin el-Irâkī’nin derslerini takip etti. Ardından ilim yolculuğuna çıktı; Kahire, Bağdat, Musul, İsfahan, Hemedan ve Haremeyn gibi birçok ilim merkezini dolaştı. Ebü’l-Feth İbnü’l-Mennî, Ebü’l-Bekā el-Ukberî, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Şühde el-Kâtibe, Ni‘met bint el-Kādî Ebû Hâzim b. Ferrâ, Ebû Mûsâ el-Medînî, Muhammed b. Ömer el-İsfahânî ve Abdullah b. Ebü’l-Hüseyin el-Cübbâî’den ders aldı. Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin 583 (1187) yılında Kudüs’ü fethinde hazır bulundu. 612’de (1215) hac dönüşü uğradığı Bağdat’ta dönemin Abbâsî halifesi Nâsır-Lidînillâh tarafından saygıyla karşılanan İbnü’l-Hanbelî, muhtemelen onun arzusu üzerine bir süre Bağdat’ta vâizlik yaptı; daha sonra ilim merkezlerine seyahatini sürdürdü.
620 (1223) yılında Erbil’den Dımaşk’a dönen İbnü’l-Hanbelî hayatının bundan sonraki dönemini burada geçirdi. Aynı yıl vefat eden Hanbelî âlimi Muvaffakuddin İbn Kudâme onun Dımaşk’a gelmesine sevinmiş, mezhebin zayıflayacağı ve mensuplarının ihtilâfa düşeceği endişesinden kurtulduğunu söylemiştir (İbn Receb, II, 195). Aralarındaki samimi ilişkiye ve dostluğa rağmen bu iki âlim ilmî konularda birbiriyle tartışmış ve farklı fetvalar vermiştir (a.g.e., II, 195-199). Dımaşk’ta Hanbelî mezhebinin imamlığı kendisine intikal eden İbnü’l-Hanbelî dedesinin inşa ettirdiği Hanbeliyye Medresesi ile Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin kız kardeşi Râbia Hatun’un yaptırdığı Sâhibiyye ve Mismâriyye medreselerinde hocalık yaptı. Öğrencileri arasında başta oğlu Seyfeddin Yahyâ olmak üzere Zekiyyüddin el-Münzirî, Zeynüddin Hâlid b. Yûsuf en-Nablusî ve Muhammed b. Mahmûd en-Neccâr gibi âlimler bulunmaktadır. İbnü’l-Hanbelî, 3 Muharrem 634’te (6 Eylül 1236) Dımaşk’ta vefat etti ve Kāsiyûn Mezarlığı’na defnedildi. Fıkıh ve hadis bilgisi yanında edebiyat kültürüne de sahip olan İbnü’l-Hanbelî’nin, Muvaffakuddin İbn Kudâme’nin aksi yöndeki fetvasına rağmen mûsikiyi de şiir gibi iyi ve kötü diye ayırarak bazı şartlarla mûsikiye cevaz vermesinde (konuyla ilgili tartışma için bk. a.g.e., II, 195-199) edebiyatla olan ilgisinin etkisi olmalıdır. Hayatı boyunca başta Abbâsî halifeleri ve Eyyûbî sultanları olmak üzere devrinin yöneticileriyle iyi ilişkiler kurmuştur.
Eserleri. 1. Kitâbü Aķyiseti’n-nebiyyi’l-Muśŧafâ Muĥammed. İçinde değişik açılardan da olsa bir tür kıyas, teşbih ve temsil bulunan 182 hadisi ihtiva etmektedir. Buhârî ve Müslim’in eś-Śaĥîĥ’leriyle Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inden seçilen hadisler senedleriyle birlikte verilir. Eser Ahmed Hasan Câbir ve Ali Ahmed el-Hatîb tarafından neşredilmiştir (Kahire 1393/1973; Sayda 1415/1994). 2. İstiħrâcü’l-cidâl mine’l-Ķurǿâni’l-Kerîm. Kur’ân’da yer alan cedel çeşitleriyle ilgili açıklamaların yapıldığı ve peygamberlerin hayatından örneklerin verildiği eseri Zâhir b. Avvâz el-Elmaî (Beyrut 1400/1980;
Riyad 1401/1981) ve Muhammed Habîb el-Hîle (bk. bibl.) yayımlamıştır. 3. el-İstisǾâd bi-men laķītü min śâliĥi’l-Ǿibâd fi’l-bilâd. İbnü’l-Hanbelî’nin çağdaşı olan elli âlimin biyografisini içine alan eseri İhsan Abbas neşretmiştir (bk. bibl.). el-İstisǾâd, müellifin çağdaşı olan İbnü’l-Adîm tarafından kaynak olarak kullanıldığı gibi (Buġyetü’ŧ-ŧaleb, III, 1268, 1297; X, 4565) İbn Receb de Kitâbü’ź-Źeyl Ǿalâ Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile’de eserden alıntılar yapmıştır. Kaynaklarda İbnü’l-Hanbelî’nin Esbâbü’l-ĥadîŝ, el-İncâd fi’l-cihâd, el-Fuśûlü’l-müsecciǾa, el-Maķāmât ve Târîħu’l-vuǾǾâž adlı eserleri de zikredilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Nâsıhüddin İbnü’l-Hanbelî, Kitâbü Aķyiseti’n-nebiyyi’l-Muśŧafâ Muĥammed (nşr. Ahmed Hasan Câbir - Ali Ahmed el-Hatîb), Kahire 1393 /1973, neşredenin girişi, s. 6-56; a.mlf., İstiħrâcü’l-cidâl mine’l-Ķurǿâni’l-Kerîm (nşr. Muhammed Habîb el-Hîle, Mecelletü’l-Baĥŝi’l-Ǿilmî ve’t-türâŝi’l-İslâmî, içinde), III, Mekke 1400, neşredenin girişi, s. 319-324; a.mlf., el-İstisǾâd bi-men laķītü min śâliĥi’l-Ǿibâd fi’l-bilâd (nşr. İhsan Abbas, Şeźerât min kütübin mefķūde fi’t-târîħ içinde), Beyrut 1988, s. 177-205; İbn Ebû Ya‘lâ, Ŧabaķātü’l-Ĥanâbile, II, 248-249; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirǿâtü’z-zamân, VIII/2, s. 700-702; İbnü’l-Adîm, Buġyetü’ŧ-ŧaleb, III, 1268, 1297; X, 4565; Ebû Şâme, eź-Źeyl Ǿale’r-Ravżateyn, s. 164; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIX, 51-53; XXIII, 6-7; İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 146; İbn Receb, eź-Źeyl Ǿalâ Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile, Kahire 1372/1952-53 → Beyrut, ts. (Dârü’l-ma‘rife), I, 68-73, 198-201; II, 193-201; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, VI, 297-298; Nuaymî, ed-Dâris fî târîħi’l-medâris (nşr. Ca‘fer el-Hasenî), Kahire 1988, II, 65-71, 79-82, 116, 201; Ebü’l-Yümn el-Uleymî, el-Menhecü’l-aĥmed (nşr. Abdülkādir el-Arnaût v.dğr.), Beyrut 1997, IV, 209-216; İbn Tolun, el-Ķalâǿidü’l-cevheriyye fî târîħi’ś-Śâlihiyye (nşr. M. Ahmed Dehmân), Dımaşk 1401/1980, s. 239-241; Keşfü’ž-žunûn, I, 78; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, V, 164-166; Orhan Çeker, “Ebü’l-Ferec eş-Şîrâzî”, DİA, X, 318-319; Ferhat Koca, “Hanbelî Mezhebi”, a.e., XV, 528.
Ferhat Koca