İBNÜ’l-HANBELÎ, Radıyyüddin
(رضيّ الدين ابن الحنبلي)
Ebû Abdillâh Radıyyüddîn (Şemsüddîn) Muhammed b. İbrâhîm b. Yûsuf el-Halebî el-Hanefî (ö. 971/1563)
Tarihçi, dil âlimi, edip, şair ve fakih.
908 (1502) yılında Halep’te doğdu. Rebîa kabilesine mensuptur. Soyu, babasının anne tarafından dedesi olan fakih ve tarihçi Ebü’l-Velîd İbnü’ş-Şıhne’ye ulaşır. Kendisi Hanefîliği benimsemesine rağmen babası ve dedeleri Hanbelî olduğu için İbnü’l-Hanbelî ya da Hanbelîzâde diye tanınır. Mehmed Süreyyâ Bey’in onu İbrâhim el-Halebî’nin oğlu olarak göstermesi (Sicill-i Osmânî, IV, 116) doğru değildir. İbnü’l-Hanbelî ilk derslerini babasından aldı. Ahmed b. Hüseyin el-Bâkizî’den Kur’an ilimlerini, Abdurrahman b. Fahrünnisâ ve Şehâbeddin Ahmed el-Hindî’den Arap gramerine dair bazı kitapları okudu. 929’da (1523) Miśbâĥu’d-dücâ fî ĥarfi’r-recâ adlı risâlesini Halep Kadısı Mîmarzâde’ye sundu ve 5 akçe vazife ile mükâfatlandırıldı. Daha sonra Ebüssuûd Efendi’nin “el-Kasîdetü’l-mîmiyye”sini şerhedip kendisine gönderdi; bu şerhi beğenilerek rütbesi 10 akçe yükseltildi. 941’de (1534) Halep’te Muhammed b. Şa‘bân ed-Deyrûtî’den hadis öğrenimi gördü ve icâzet aldı. Muhammed el-Hanâcirî’den hesap, Veliyyüddin eş-Şirvânî’den astronomi okudu. Halepli Mûsâ er-Resûlî’den belâgat, Burhâneddin İbrâhim el-İmâdî’den çeşitli konularda ders aldı. 954 (1547) yılında gittiği hacdan döndükten sonra Dımaşk’a yerleşti. Aralarında Şeyhülislâm Mahmûd el-Belyûnî, Şeyhülislâm Şemseddin İbnü’l-Minkār, Şeyhülislâm Kadı Muhibbüddin Muhammed b. Eyyûb ed-Dımaşkī ve Şeyh Şemseddin el-Esedî’nin de bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. Halep’te başmüderris olunca bütün vaktini ders vermek ve eser yazmakla geçirdi. Abdüllatîf b. Abdülmü’min el-Ahmedî el-Horasânî el-Câmî adlı bir şeyhe intisap ederek hilâfet aldığını söyleyen İbnü’l-Hanbelî 13 Cemâziyelevvel 971’de (29 Aralık 1563) Halep’te vefat etti ve Şeyh Muhammed el-Hâtûnî’nin kabri yakınındaki Mekābirüssâlihîn’de defnedildi.
Yetmişi aşkın Arapça eser kaleme alan İbnü’l-Hanbelî’nin kuvvetli bir hâfızaya ve muhâkeme gücüne sahip bulunduğu kaydedilmektedir. Kaynaklar kendisini ayrıca iyi bir şair olarak nitelendirmektedir. Şehâbeddin el-Hafâcî “inciden çiçek dizisi gibi bir nazmı olduğunu, onun yanında Sa‘leb en-Nahvî’nin esâmisinin okunmadığını” belirtirken (Reyĥânetü’l-elibbâ, I, 169) Atâî de şiirlerinden övgüyle söz eder. Necmeddin el-Gazzî ise İbnü’l-Hanbelî’nin şiirlerinin güzel sayılamayacağını söylemektedir (el-Kevâkibü’s-sâǿire, III, 43).
Eserleri. 1. Dürrü’l-ĥabeb fî târîħi aǾyâni Ĥaleb. 633 biyografiyi ihtiva eden eserde müellif, çağdaşı Halepli âlimlerle Halep’e dışarıdan gelen âlimlerden bahsetmektedir (nşr. Mahmûd el-Fâhûrî - Yahyâ Zekî Ubâde, Dımaşk 1972-1974). 2. ez-Zebed ve’đ-đarab fî târîħi Ĥaleb. 6 Rebîülâhir 951 (27 Haziran 1544) tarihinde tamamlanan eser İbnü’l-Adîm’in Zübdetü Ĥaleb’inden ihtisar edilmiş ve bazı küçük ilâvelerde bulunulmuştur (nşr. Muhammed Altuncî, Safât-Küveyt 1409/1988). 3. İħbârü’l-müstefîd bi-aħbâri Ħâlid b. el-Velîd (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2718/4, vr. 35b-40a). 4. el-Âŝârü’r-refîǾa fî meǿâŝiri Benî RebîǾa. Müellifin mensup olduğu Rebîa kabilesinin tarihi hakkındadır (nşr. Abdülazîz Sâlih el-Hilâlî, Küveyt 1406/1985). 5. er-Revâǿiĥu’l-Ǿûdiyye fî medâǿiĥi’s-SuǾûdiyye. Ebüssuûd Efendi’nin menâkıbına dairdir (Princeton Ktp., nr. 4319). 6. ǾUddetü’l-ĥâsib ve Ǿumdetü’l-muĥâsib. 954’te (1547) yazılmış olup İbnü’l-Hâim’in Nüzhetü’n-nüžžâr fî śınâǾati’l-ġubâr’ının şerhidir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Felek-Riyâza, nr. 4301/1). Müellif, Şehâbeddin Ahmed b. Emîr el-Halebî ve Ebü’l-Hasan Ali el-Mevsılî’nin de Nüzhetü’n-nüžžâr’a birer şerh yazdıklarını, ancak eserin bazı inceliklerini anlayamadıklarını belirtmektedir. 7. Meħâǿilü’l-milâĥa fî mesâǿili’l-misâĥa. 955 Cemâziyelâhirinde (Temmuz 1548) tamamlanan kitap, İbn Kādı’l-Hümâmiyye el-Vâsatî’nin Ġunyetü’l-ĥüssâb fî Ǿilmi’l-ĥisâb’ının yer ölçümüyle (misâha) ilgili bölümünün şerhidir. Eserin 961 Ramazanında (Ağustos 1554) istinsah edilen nüshasındaki (Princeton Ktp., nr. 434) bir kayda göre, şerh müstensih tarafından 961 Zilkadesinde (Ekim 1554) Ġunyetü’l-ĥüssâb’la birlikte müellifinden okunmuştur. Kitabın 972 (1564-65) istinsah tarihli bir nüshası da Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de kayıtlıdır (Felek-Riyâza, nr. 4301/2, vr. 56b-73b). 8. Teźkiretü men nesiye bi’l-vasaŧi’l-hendesî (İskenderiye el-Mektebetü’l-belediyye, Fünûn, nr. 177/1). 9. RefǾu’l-ĥicâb Ǿan ķavâǾidi’l-ĥisâb. Ebü’l-Latîf el-Haskefî’nin zihin hesabıyla ilgili Muħtaśar’ının şerhidir (Halep Ahmediyye Ktp. [bu nüsha için bk. İzzeddin et-Tenûhî, s. 90]; British Museum, Or., nr. 5821). 10. Envârü’l-ĥalek Ǿalâ Şerĥi’l-Menâr li’bn Melek. Fıkıh usulüyle ilgili Şerĥu’l-Menâr’ının hâşiyesi olup adı geçen eserin kenarında basılmıştır (İstanbul 1306, 1315). 11. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Lüb fi’l-uśûl. Zekeriyyâ el-Ensârî’nin Tâceddin es-Sübkî’ye ait CemǾu’l-cevâmiǾi ihtisar ettiği Lübbü’l-uśûl adlı kendi eserine Ġāyetü’l-vuśûl ilâ Lübbi’l-uśûl adıyla yazdığı şerhin hâşiyesidir (Princeton Ktp., nr. 5452). 12. Rabŧü’ş-şevârid fî ĥalli’ş-şevâhid.
İzzeddin ez-Zencânî’nin el-Ǿİzzî fi’t-taśrîf adlı eserine Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin yazdığı şerhte yer alan örneklerin (şevâhid) şerhidir (nşr. Şa‘bân Salâh, Kahire 1409/1989). 13. Baĥrü’l-Ǿavvâm fîmâ eśâbe fîhi’l-Ǿavâm. Halk dilinde geçen ve galat sanılan bazı kelimeler hakkında olup eser İzzeddin et-Tenûhî (bk. bibl.) ve Şa‘bân Salâh tarafından (Kahire 1410/1990) yayımlanmıştır. 14. Nûrü’l-insân fi’ştiķāķi lafži’l-insân (nşr. Reşîd Abdurrahman el-Ubeydî, Mecelletü’l-üstâź, I/3 [Bağdad 1980], s. 137-179). 15. Kuĥlü’l-Ǿuyûn en-nücl fî ĥalli mesǿeleti’l-kuĥl. Nahivle ilgili olan eserin bir nüshası İskenderiye’de el-Mektebetü’l-Belediyye’de kayıtlıdır (Fünûn, nr. 177/2). 16. ǾAķdü’l-ħalâś fî naķdi kelâmi’l-ħavâś. Nihâd Hassûbî Sâlih, üzerinde yüksek lisans çalışması yaptığı bu eseri (1983, Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi) Cühûdü İbni’l-Ĥanbelî el-luġaviyye adlı kitabı içinde neşretmiştir (Beyrut 1407/1987, s. 141-359). 17. el-Menŝûrü’l-Ǿûdî Ǿale’l-Manžûmi’s-SuǾûdî. Ebüssuûd Efendi’nin “el-Kasîdetü’l-mîmiyye”sinin şerhidir (Princeton Ktp., nr. 4149, vr. 26b-46b). 18. Dîvân. İbnü’l-Hanbelî’nin öğrencisi Ahmed b. Mellâ eş-Şâfiî tarafından derlenen eserin bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bulunmaktadır (Mecâmi‘, nr. 85). 19. Tuĥfetü’l-efâżıl fî śınâǾati’l-fâżıl fi’l-inşâǿ (Çorum İl Halk Ktp., nr. 3111/3; bk. Şeşen, I, 76). 20. el-Ĥadâǿiķu’l-ünsiyye fî keşfi’l-haķāǿiķi’l-Endelüsiyye fi’l-Ǿarûż. Ebü’l-Ceyş el-Ensârî el-Endelüsî’nin ǾArûżü’l-Endelüsî adlı eserinin şerhi olup müellif hattı nüshası Halep’te el-Mektebetü’l-Halviyye’de kayıtlıdır (Brockelmann, GAL Suppl., II, 496). 21. Sehmü’l-elĥâž fî vehmi’l-elfâž. Hâtim Sâlih ed-Dâmin tarafından önce Mecelletü MecmaǾi’l-Ǿilmiyyi’l-ǾIrâķī’de (bk. bibl.), daha sonra müstakil olarak (Beyrut 1405/1985) yayımlanmış, ayrıca ErbaǾa kütüb fi’t-taśĥîĥi’l-luġavî adlı kitabın içerisinde neşredilmiştir (Beyrut 1407/1987). 22. Risâle fi’l-muttaśıl ve’l-munfaśıl. Secde sûresinin 7. âyetinin i‘rab ve tefsiri hakkında olup müellifin, TaǾlîķa Ǿalâ Tefsîri’l-Beyżâvî (Keşfü’ž-žunûn, I, 193) ve Risâle fî ĥalli iġlâķı mâ fi’l-Beyżâvî mine’t-tefsîr fî ķavlihî teǾâlâ “elleźî aĥsene külle şeyǿ” adlı eserleriyle aynı kitap olmalıdır. Risâle Nihâd Hassûbî Sâlih tarafından yayımlanmıştır (bk. bibl.). Nâşirin, risâlenin Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ındaki aynı âyetin tefsiriyle ilgili olduğunu söylemesi doğru değildir. 23. el-Fevâǿidü’s-sırriyye fî Şerĥi’l-Muķaddimeti’l-Cezeriyye. İki nüshası Süleymaniye (Şehid Ali Paşa, nr. 2766; Kadızâde Ahmed, nr. 13), birer nüshası da Beyazıt Devlet (Bayezid, nr. 183, vr. 49b-130a), Edirne Selimiye (nr. 55) ve Princeton (nr. 3989) kütüphanelerinde bulunmaktadır. 24. Ķafvü’l-eŝer fî śafvi Ǿulûmi’l-eŝer. Hadis usulüne dair olan kitap ilk defa Kahire’de (1326), daha sonra Abdülfettâh Ebû Gudde tarafından Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî’nin Bülġatü’l-erîb fî muśŧalaĥi âŝâri’l-ĥabîb adlı eseriyle birlikte (Beyrut 1408) yayımlanmıştır. 25. Risâle fî şerĥi ĥadîŝ “iĥtecce Âdem Ebü’l-Beşer...” (Princeton Ktp., nr. 4319). 26. Terviyetü’ž-žâmî fî tebriǿeti’l-Câmî. İbnü’l-Hanbelî bu eserinde Rûhullah el-Kazvînî’nin, şeyhi Abdüllatîf b. Abdülmü’min el-Câmî hakkındaki bazı iddialarına cevap vermiştir (Brockelmann, GAL Suppl., II, 496). 27. Kenzü men ĥâcâ ve Ǿammâ fi’l-aĥâcî ve’l-muǾammâ (Keşfü’ž-žunûn, II, 1520). Bizzat müellifin Ġamzü’l-Ǿayn ilâ kenzi’l-Ǿayn (Ķurrü’l-Ǿayn ilâ kenzi’l-Ǿayn) adıyla şerhettiği kitabın 965 (1558) tarihli müellif nüshası Halep’te Mer‘î Paşa el-Mellâh’ın özel kütüphanesinde bulunmaktadır. 28. Ünmûźecü’l-Ǿulûm li-źevi’l-beśâǿir ve’l-fühûm. Yirmi ilim dalıyla ilgili bazı meselelere dairdir (Princeton Ktp., nr. 4319, vr. 43a-58b). 29. Ĥadâǿiķu aĥdâķi’l-ezhâr ve meśâbîĥu en-vâri’l-envâr. On bölümden meydana gelen eser lugat, sarf, nahiv, bedî‘, tarih, siyer, fıkıh, hadis, tefsir ve havas ilimleri hakkında olup Kanûnî Sultan Süleyman’a ithaf edilmiştir. Eserin, 946 Rebîülevvelinde (Temmuz-Ağustos 1539) müellifin babası İbrâhim b. Yûsuf tarafından istinsah edilen eksik bir nüshası Princeton Kütüphanesi’nde (nr. 590), diğer bir nüshası da Berlin Staatsbibliothek’te (nr. 8419) kayıtlıdır. 30. ed-Dürerü’s-sâŧıǾa fi’l-edviyeti’l-ķāŧıǾa. 135 beyitlik bu kaside, Ebû Bekir er-Râzî’nin Bürǿü’s-sâǾa’sının şerhidir (Berlin Staatsbibliothek, nr. 6308, vr. 236-246). 31. Zübâletü’s-sirâc Ǿalâ Risâleti’s-Sirâc. Secâvendî’nin el-Ferâǿiżü’s-Sirâciyye’si üzerine Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin yazdığı şerhin hâşiyesidir (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 2601, Veliyyüddin Efendi, nr. 1592; Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2718/2).
İbnü’l-Hanbelî’nin diğer eserlerinden bazıları da şunlardır: Şerĥu Îsâġūcî, Mesâbîĥu erbâbi’r-riyâse ve mefâŧîĥu ebvâbi’l-kiyâse, el-Cevâhirü’l-münşeǿât fi’l-cevâri’l-münşeǿât, Risâle teştemil Ǿalâ cümleti mâ yehvâhü’s-sâmiǾ li-ķaśdi teşnîfi’l-mesâmiǾ, el-Kenzü’l-mužhar fi’stiħrâci’l-mużmer, Lübbü’l-ķāśidîn, el-Maŧlûbü’l-ħânî fi’s-seferi’s-Süleymânî, MerteǾu’ž-žıbâǿ ve merbaǾu źevi’ś-śıbâǿ, Vesîletü’l-mažlûm li-taĥśîli’l-Ǿulûm.
BİBLİYOGRAFYA:
Radıyyüddin İbnü’l-Hanbelî, Ķafvü’l-eŝer fî śafvi Ǿulûmi’l-eŝer (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde), Beyrut 1408, neşredenin girişi, s. 8-30; a.mlf., Risâle fi’l-muttaśıl ve’l-munfaśıl (nşr. Nihâd Hassûbî Sâlih, el-Mevrid içinde), XVI/1, Bağdad 1987, s. 77-84; a.mlf., Baĥrü’l-Ǿavvâm fîmâ eśâbe fîhi’l-Ǿavâm (nşr. İzzeddin et-Tenûhî, MMİADm. içinde), XV/3-4 (1937), s. 85-97; a.mlf., Sehmü’l-elĥâž fî vehmi’l-elfâž (nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, MMLAÜr. içinde), XVII/45 (1413-14/1993), s. 51-65; Atâî, Zeyl-i Şekāik, II, 45; Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâǿire, III, 42-43; Kâtib Çelebi, Süllemü’l-vüśûl ilâ ŧabaķāti’l-füĥûl, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1887, vr. 188a; a.mlf., Keşfü’ž-žunûn, I, 193; II, 1135, 1520, 1825; Hafâcî, Reyĥânetü’l-elibbâ, I, 169-170; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VIII, 365; Sicill-i Osmânî, IV, 116; Suter, Die Mathematiker, s. 190; Râgıb et-Tabbâh, İǾlâmü’n-nübelâǿ bi-târîħi Ĥalebe’ş-şehbâǿ, Halep 1344/1926, VI, 59-68; Kâmil el-Gazzî, Nehrü’ź-źeheb fî târîħi Ĥaleb, Halep 1345, I, 8; Serkîs, MuǾcem, I, 253; Brockelmann, GAL, II, 368; Suppl., II, 495-496; Ramazan Şeşen, Nevâdirü’l-maħŧûŧâti’l-ǾArabiyye fî mektebâti Türkiyye, Beyrut 1975, I, 76; R. Mach, Catalogue of Arabic Manuscripts in the Garrett Collection Princeton University Library, Princeton-New Jersey 1977, bk. İndeks; D. A. King, Fihrisü’l-maħŧûŧâti’l-Ǿilmiyyeti’l-maĥfûža bi-Dâri’l-kütübi’l-Mıśriyye, Kahire 1986, II, 907, 910, 978-979; C. Zeydân, Âdâb, III, 300-301; Ömer Ferruh, MeǾâlimü’l-edebi’l-ǾArabî fi’l-Ǿaśri’l-ĥadîŝ, Beyrut 1985, I, 366-377; Nihâd Hassûbî Sâlih, Cühûdü İbni’l-Ĥanbelî el-luġaviyye maǾa taĥķīķi Kitâbihi ǾAķdi’l-ħalâś fî naķdi kelâmi’l-ħavâś, Beyrut 1407/1987, s. 9-137; Oliver Kahl, “Ibn al-Hanbalī’s Traktat Über die Etymologie von Arab. Insān”, Orientalia Lovaniensia Periodica, XIX, Leuven 1988, s. 197-208.
Cevat İzgi