İBNÜ’l-KATT‘ es-SIKILLÎ
(ابن القطّاع الصقلّي)
Ebü’l-Kāsım Alî b. Ca‘fer b. Alî b. Muhammed es-Sıkıllî es-Sa‘dî el-Ağlebî et-Temîmî (ö. 515/1121)
Arap dili ve edebiyatı âlimi, tarihçi ve şair.
10 Safer 433’te (9 Ekim 1041) Sicilya’da doğdu. Aslen Temîm kabilesine mensuptur. Babası dil ve lugat âlimi, dedesi ise şairdi. İbnü’l-Kattâ‘, ilk eğitimini babasından aldıktan sonra dil ve edebiyat âlimi İbnü’l-Birr Muhammed b. Ali b. Hasan et-Temîmî gibi Sicilya’nın ileri gelen âlimlerinden öğrenim gördü. 500 (1106) yılında Sicilya adası Franklar (Normanlar) tarafından işgal edilince Mısır’a gitti ve orada saygıyla karşılandı. Başta Fâtımî Halifesi Âmir-Biahkâmillâh’ın vezir ve kumandanı Efdal b. Bedr el-Cemâlî’nin oğlu olmak üzere ileri gelenlerin çocuklarına ders verdi. İsmâil b. Hammâd el-Cevherî’nin Tâcü’l-luġa (Śıĥâĥu’l-luġa) adlı sözlüğünü isnadıyla ve bütün incelikleriyle rivayet edip okutarak eserin yayılmasını sağladı. Bu sayede Mısır’da tanınıp haklı bir şöhrete kavuştu. Safer 515’te (Nisan-Mayıs 1121) Fustat’ta vefat etti ve İmam Şâfiî’nin kabrinin yakınına defnedildi.
İbnü’l-Kattâ‘, Sicilya ve Mısır’da özellikle nahiv ve lugat alanında dönemin önde gelen âlimlerindendi. Aynı zamanda şair olup kaynaklarda şiirlerinden örnekler yer almaktadır. İbn Berrî, Ebü’l-Berekât Muhammed b. Hamza, Ebü’l-Hasan Hibetullah b. Ali b. Hasan, Ebü’l-Berekât Esed b. Ali b. Ma‘mer el-Hasenî en-Nahvî, Ali b. Abdülcebbâr b. Selâme el-Hindî el-Lugavî gibi âlimler onun öğrencileri arasında yer alır.
Eserleri. 1. Tehźîbü’l-EfǾâl. İbnü’l-Kūtiyye’nin el-EfǾâl adlı eserinin güç meselelerini açıklayıp eksik bırakılanları tamamlamak suretiyle ve farklı bir sistemle düzenleyerek meydana getirdiği fiiller sözlüğüdür. Fiiller ilk harflerine, vezin ve kalıp esasına göre dizilmiştir. Eser, Abdullah el-İmâdî ve Zeynelâbidîn el-Mûsevî tarafından Sâlim Krankâvî’nin hazırladığı ayrıntılı indeksle birlikte el-EfǾâl adıyla yayımlanmıştır (I-III, Haydarâbâd-Dekken 1360-1364/1941-1945). 2. MecmûǾ min şiǾri’l-Mütenebbî ve ġavâmiżuhû. Mütenebbî’nin, Hamdânî Hükümdarı Seyfüddevle hakkında söylediği bazı beyitlerine dair kısa açıklamalar içeren eseri
Unberto Rizzitano neşretmiş (bk. bibl.), bu neşri görmediği anlaşılan Muhsin Gayyâz da risâleyi “Şerĥu’l-müşkil min şiǾri’l-Mütenebbî” adıyla tekrar yayımlamıştır (el-Mevrid, sy. 3 [Bağdad 1977], s. 237-260). Eserde otuz beş beyit ve iki kıtanın şerhi yer almaktadır. Ukberî, Şerĥu Dîvâni’l-Mütenebbî’de söz konusu beyitleri İbnü’l-Kattâ‘dan naklederek açıklamıştır. Muhsin Gayyâz, Ukberî’nin Şerĥu Dîvâni’l-Mütenebbî’sinde dağınık olarak yer alan İbnü’l-Kattâ‘a ait altmış yedi beytin şerhini de neşrin sonuna eklemiştir. 3. ed-Dürretü’l-ħaŧîre fi’l-muħtâr min şuǾarâǿi’l-cezîre (el-Cevheretü’l-ħaŧîre). Eserde Sicilya adasında yaşayan 170 şairin biyografisi ve bu şairlere ait 20.000 beyit yer alır. ed-Dürretü’l-ħaŧîre’nin bir özeti Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bulunmaktadır (DMBİ, IV, 479). Eser Rizzitano (baskı yeri yok, 1958) ve Beşîr el-Bekkûş (Beyrut 1995) tarafından neşredilmiştir. 4. Ebniyetü’l-esmâǿ ve’l-efǾâl ve’l-meśâdir. Ahmed Muhammed Abdüddâim eseri Câmiatü’l-Kahire külliyyetü dâri’l-ulûm’da doktora tezi olarak tahkik edip incelemiştir (Hüseyin Muhammed Muhammed Şeref, IV, 65). 5. Ĥâşiye (Ĥavâşin) Ǿalâ Kitâbi’ś-Śıĥâĥ. Müellifin Ebû Bekir es-Sıkıllî’den rivayet ederek Śıĥâĥu’l-luġa üzerine yaptığı bu hâşiye, İbn Berrî’nin Śıĥâĥu’l-luġa için yazdığı hâşiyesinin ana kaynağıdır. 6. Ferâǿidü’ş-şüźûr ve ķalâǿidü’n-nüĥûr. Şiir mecmuası olan risâle yayımlanmıştır (el-MecmûǾ, Bağdad 1977, s. 83-99). 7. el-BâriǾ fî Ǿilmi’l-Ǿarûż (nşr. Ahmed Muhammed Abdüddâim, Kahire 1982; Mekke 1405/1985). 8. İħtiśârü’z-ziĥâf. el-BâriǾ fî Ǿilmi’l-Ǿarûż adlı eserin hâtimesinin tekrarı olup yayımlanmıştır (el-MecmûǾ, s. 100-102). 9. eş-ŞâfiǾ fî (Ǿilmi)’l-ķavâfî (nşr. Ahmed M. Abdüddâim, el-MecmûǾ, s. 45-83). 10. Muħtaśar fî mühmelâti’d-devâǿir elletî ehmeletha’l-ǾArab. Aruzla ilgili bu risâlenin Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bir nüshası bulunmaktadır (DMBİ, IV, 479). 11. Münteħabât. İbnü’l-Kattâ‘ın değişik eserlerinden seçilen bazı bölümler olup Eugenio Griffini tarafından Nuovi testi arabe içinde yayımlanmıştır (Palermo 1910, I, 364-448). 12. Şerĥu ebyâti’l-muǾâyât. Aruza dair bir risâledir (Brockelmann, GAL Suppl., I, 540).
İbnü’l-Kattâ‘ın, İbn Dürüsteveyh’in el-Ĥay ve’l-meyyit adlı eserine yazdığı tekmile ve Sâhib b. Abbâd’ın Kitâbü’l-Aĥcâr’ına yazdığı hâşiyeden başka kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Źikru Târîħi Śıķılliyye, Şerĥu’l-Emŝile, Lümeĥu’l-mülaĥ fî şuǾarâǿi’l-Endelüs, el-Müleĥu’l-Ǿaśriyye, el-Eśvât, Kitâbü’s-Seyf, eŧ-Ŧıvâl ve esmâǿühüm ve śıfâtühüm, el-Ķıśâr ve esmâǿühüm ve śıfâtühüm, el-Keşf Ǿan mesâviǿi’l-ħamr, en-Nikâĥ, el-Meşyü ve’s-seyr.
BİBLİYOGRAFYA:
Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XII, 279-283; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 236-239; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 322-324; Abdülbâkī b. Abdülmecîd el-Yemânî, İşâretü’t-taǾyîn fî terâcimi’n-nüĥât ve’l-luġaviyyîn (nşr. Abdülmecîd Diyâb), Riyad 1406/1986, s. 213; İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, IV, 44; Fîrûzâbâdî, el-Bülġa fî terâcimi eǿimmeti’n-naĥv ve’l-luġa (nşr. Muhammed el-Mısrî), Küveyt 1407/1987, s. 149-150; İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, Beyrut 1390/1971, IV, 209; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, II, 153; a.mlf., Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 532-533; Keşfü’ž-žunûn, I, 133, 297, 344, 739; II, 1023, 1072, 1103, 1429, 1459, 1817; Mehmed Zihni Efendi, Kitâbü’t-Terâcim, İstanbul 1304/1887, s. 118; Brockelmann, GAL, I, 375; Suppl., I, 540; Hüseyin Hasan, AǾlâmü Temîm, Beyrut 1980, s. 403-404; Ahmed Abdülgafûr Attâr, Muķaddimetü’ś-Śıĥâĥ, Kahire 1402/1982, s. 161; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, V, 122; Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ǾUyûnü’l-müǿellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992, I, 215; Hüseyin Muhammed Muhammed Şeref, “İbnü’l-ĶaŧŧâǾ es-SaǾdî eś-Śıķıllî”, es-Sicillü’l-Ǿilmî li-nedveti’l-Endelüs (haz. Abdullah b. Ali ez-Zeydân v.dğr.), Riyad 1417/1996, IV, 63-97; Umberto Rizzitano, “Un Commento di Ibn Al-QaŧŧaǾ il siciliano”, RSO, XXX (1955), s. 207-227; a.mlf., “Ibn al-ĶaŧŧāǾ”, EI² (İng.), III, 818-819; Muhammed Mehdî Müezzin-i Câmî, “İbn ĶaŧŧâǾ”, DMBİ, IV, 476-479; Abdülkerim Özaydın, “Âmir-Biahkâmillâh”, DİA, III, 68; a.mlf., “Efdal b. Bedr el-Cemâlî”, a.e., X, 452; Hulûsi Kılıç, “Cevherî, İsmâil b. Hammâd”, a.e., VII, 459.
Fuat Günel