İBNÜ’l-MECDÎ

(ابن المجدي)

Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Receb b. Tîbûgā (ö. 850/1447)

Astronomi âlimi.

767’de (1365) Kahire’de doğdu. Dedesinin taşıdığı Tîbûgā (Tayboğa) adından Türk asıllı olduğu anlaşılmaktadır; İbnü’l-Mecdî künyesini de dedesinin Mecdî


lakabından almıştır. Temel eğitimini gördükten sonra Sâlih b. Ömer el-Bulkīnî ve İbnü’l-Mülakkın’dan Şâfiî fıkhı okudu. Miras hukukunu (ferâiz) kavrayabilmek için meşgul olmaya başladığı aritmetik onu geometri, astronomi ve mîkāt ilmine yöneltti; zekâsı ve üstün gayreti bu alanlarda otorite sayılmasını sağladı. Özellikle Şâfiî fıkhının klasikleri arasında yer alan Mâverdî’nin el-Ĥâvi’l-kebîr’i üzerine verdiği derslere çeşitli mezheplerden din âlimleri de katılıyordu. Hayatının çoğunu sosyal ilişkilerden nisbeten uzak kalarak ilmî çalışmalarla geçirdiği, hatta bu sebeple ruhî bunalıma düştüğü halde (Sehâvî, I, 300-302) insanlar arasında dindar, nüktedan ve hayır sever kişiliğiyle tanınmıştır.

İbnü’l-Mecdî her ne kadar ferâiz ilminde bir otorite kabul edilmişse de onun asıl şöhreti astronomi alanındadır ve kendisi, İbnü’ş-Şâtır’dan (ö. 777/1375) başlayarak öğrencisi Bedreddin Mardînî’ye (ö. 912/1506) kadar gelen Mısırlı astronomlar zincirinin son halkalarından biridir. Onun birçoğu günümüze ulaşmamış olan eserlerinin otuzdan fazlası bu alanda kaleme alınmıştır ve bunların bir kısmı “rubu‘ tahtası” denilen astronomik ölçüm aletleri hakkındadır; bir kısmı da astronomi cetvellerinden (zîc) oluşmaktadır. XIX. yüzyıla kadar Mısır’da yaygın biçimde kullanılan İbnü’l-Mecdî’nin zîclerine başka astronomlar bazı ilâvelerde bulunmuşlardır. Bu durum, bir taraftan onun çalışmalarının kendinden sonrakilere yaptığı etkiler hakkında fikir verirken bir taraftan da düzenlediği cetvellerin özgün şekillerini tesbit etmeyi zorlaştırmıştır.

Eserleri. 1. ed-Dürrü’l-yetîm fî teshîli śınâǾati’t-taķvîm. Güneş, ay ve gezegenlere ait astronomi cetvellerinden oluşmaktadır. Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bazıları eksik, bazıları birbirinden farklı versiyonlar halinde bir dizi yazması bulunmaktadır. Bunların en eski tarihli olanlarından biri (Mîkāt, nr. 405) cetvelleri en okunaklı şekilde ihtiva etmektedir; ancak unvan sayfası kayıptır. Daha geç döneme ait başka bir nüshanın (Mîkāt, nr. 391) unvan sayfasında eserin tam adı verilmekte ve müellifi İbnü’l-Mecdî olarak açıkça belirtilmektedir. Bu yazmada Nûreddin en-Nakkāş ve İzzeddin el-Vefâî’ye nisbet edilen ilâve ay cetvelleri de vardır. Aynı tarihe ait bir başkası ise (Teymûr, Riyâza, nr. 188) Rıdvan Efendi adını taşıyan bir âlimin elinden çıkmadır ve ed-Dürrü’l-yetîm’in yöntemine göre hazırlanmış güneş, ay ve gezegen cetvellerini içermektedir (ed-Dürrü’l-yetîm’in muhtevasını veren yahut onun yöntemini takip ederek muhtevasını güncelleştiren bu yazmalar dizisinin tanıtımı için bk. King - Kennedy, IV/1 [1980], s. 62-68). 2. İrşâdü’l-ĥâǿir ilâ tahŧîŧi fażli’d-dâǿir. Rubu‘ tahtası üzerindeki sinüs çizgilerinin çizilmesiyle ilgilidir. 3. Risâle fi’l-Ǿamel bi-rubǾi’l-muķanŧarâti’l-maķŧûǾ. “el-Mukantar” (Lat. almucantar) adı verilen ve enlemlerin izdüşümlerini gösteren rub‘ türünün kullanılış şekli hakkındadır. Dâvûd-i Karsî tarafından yapılan şerhinin bazı yazma nüshaları bugüne ulaşmıştır (DİA, IX, 32). 4. el-Menhelü’l-Ǿaźbi’z-zülâl fî taķvîmi’l-kevâkib ve rüǿyeti’l-hilâl. Mîkāt ilmi ve yeni hilâlin görüleceği vaktin tesbiti hakkındadır. 5. Zâdü’l-müsâfir fî (maǾrifeti) resmi ħuŧûŧi fażli’d-dâǿir. İrşâdü’l-ĥâǿir’in bir özetidir. 6. İrşâdü’s-sâǿil ilâ uśûli’l-mesâǿil. Abdullah b. Halîl el-Mâridî’nin rub‘u’d-düstûr denilen alet için yazdığı ed-Dürrü’l-(el-Lüǿlüǿü’l-)menŝûr fi’l-Ǿameli bi-rubǾi’d-düstûr adlı eserin şerhidir. 7. er-Ravżü’l-ezher. “Müşettah” yahut “müsetter” olarak anılan rub‘ türünün kullanımına dairdir. 8. Tuĥfetü’l-aĥbâb fî naśbi’l-bâźâhenc ve’l-miĥrâb. Mescidlerde mihrap ve havalandırma pencerelerinin yerlerini tayin hakkındadır. 9. el-CâmiǾu’l-müfîd fi’l-keşf Ǿan uśûli mesâǿili’t-taķvîm ve’l mevâlîd. 10. et-Teshîl ve’t-taķrîb fî beyâni ŧuruķi’l-ĥal ve’t-terkîb. Astronomi cetvellerinin düzenlenmesine dairdir. 11. Ġunyetü’l-fehîm ve’ŧ-ŧarîķ ilâ ĥalli’t-taķvîm. 12. MecmûǾu maĥlûlât fî Ǿilmi’n-nücûm. Astronomi problemlerini topluca ele almaktadır. 13. Cedâvîlü’s-sümût. Gök cisimlerinin semt (çoğulu sümût) cetvellerini ihtiva etmektedir. 14. Taķdîrü(TeǾâdîlü)’l-ķamer. 15. Düstûrü’n-neyyireyn. Güneş ve ay cetvelleridir. 16. Ǿİķdü’d-dürer fi’l-Ǿamel bi’l-ķamer. Ay cetvelleriyle ilgilidir. 17. Keşfü’l-ĥaķāǿiķ fî ĥisâbi’d-derec ve’d-deķāǿiķ. Altmışlı sisteme dayalı aritmetik işlemleri hakkındadır. 18. el-Mübtekerâtü’l-ĥisâbiyye. Aritmetik üzerine olup Nûreddin Ali el-Farazî tarafından şerhedilmiştir. 19. Şerĥu’t-Telħîś li’bni’l-Bennâ (Ĥâvi’l-lübâb fî şerĥi Telħiśi aǾmâli’l-ĥisâb). Sehâvî bu şerhin İbnü’l-Mecdî’nin eserlerinin en hacimlisi olduğunu kaydetmektedir (eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, I, 301). 20. el-Kâfî fî mîrâŝi’l-ümme. 21. İbrâzü leŧâǿifi’l-ġavâmıż ve iĥrâzi śınâǾati’l-ferâǿiż. el-Kâfî’nin muhtasarı olmakla birlikte ondan daha meşhurdur. 22. Şerĥu’l-CaǾberiyye. Sâlih b. Sâmir el-Ca‘berî’nin Şâfiî fıkhına dair Nažmü’l-leǿâlî fi’l-ferâǿiż adlı eserine yazılmış bir şerhtir.

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ś-śâfî, I, 296-297; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, I, 300-302; Süyûtî, Nažmü’l-Ǿiķyân (nşr. Philip K. Hitti), New York 1927, s. 42; a.mlf., Buġyetü’l-vuǾât, I, 307; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VII, 268; Suter, Die Mathematiker, s. 175-177; Brockelmann, GAL Suppl., II, 158-159; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 128; Sarton, Introduction, III/2, s. 1528-1529; David A. King - E. S. Kennedy, “Ibn al-Majdī’s Tables for Calculating Ephemerides”, MTUA, IV/1 (1980), s. 48-68; Cemil Akpınar, “Dâvûd-i Karsî”, DİA, IX, 32.

Sadettin Ökten