İBNÜ’l-MURTAZÂ
(ابن المرتضى)
el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ b. el-Murtazâ (ö. 840/1437)
Zeydiyye imamı ve âlimi.
764 (1363) yılında San‘a’nın güneyinde yer alan Zemâr’da doğdu. Baba tarafından soyu Yemen’de Zeydîliği kuran Hâdî-İlelhak Yahyâ b. Hüseyin’e ulaşır. Küçük yaşta anne ve babasını kaybettiğinden ablasının yanında büyüdü. Ağabeyi Hâdî b. Yahyâ, Kadı Yahyâ b. Muhammed el-Medhacî, Kadı Ali b. Abdullah b. Ebü’l-Hayr ve İbnü’n-Nessâc’dan İslâmî ilimleri tahsil etti. Öğrenimini tamamladıktan sonra kısa zamanda Zeydiyye’nin önemli âlimlerinden biri oldu. 793’te (1391) Zeydiyye imamı Nâsır-Lidînillâh’ın ölümü üzerine aynı yılın şevval ayında San‘a’da Zeydiyye âlimlerince Mehdî-Lidînillâh unvanıyla imam seçildi. Öte yandan Sa‘de şehrinin hâkimiyetini elinde bulunduran Abdullah b. Hasan ed-Devvârî’nin ölen imamın oğlu Mansûr Ali b. Selâhaddin’e biat ettiğini haber alınca taraftarlarıyla birlikte San‘a’nın güneyindeki Beytibevs’e gitti. Şehrin kalesinde Mansûr Ali ile giriştiği savaşta iki tarafın da kayıp vermesi üzerine San‘a’ya dönülüp imâmet meselesinin âlimlerin hakemliğiyle çözümlenmesi konusunda anlaşmaya varıldı. Ancak Mansûr Ali bu anlaşmaya uymadığından İbnü’l-Murtazâ taraftar toplayıp onunla tekrar savaşmaya mecbur kaldı, yenilgiye uğrayınca da 794 (1392) yılında San‘a’da hapse atıldı. Yedi yıl süren hapis hayatı boyunca ilimle meşgul oldu ve el-Ezhâr adlı eserini yazdı. Taraftarlarının yardımıyla hapisten kurtulan İbnü’l-Murtazâ imâmet iddiasını bir süre erteledi. Daha sonra imâmetini ilân edenlerden biri olan ve kendisine birlikte hareket etmeyi teklif eden Hâdî-İlelhak Ali b. Müeyyed ile birleşerek Sa‘de’ye girdi. Halkın kendisine yardım etmekten çekindiğini görünce imâmet davasından tamamen vazgeçti ve Mehdî-Lidînillâh unvanını da bıraktı. 816 (1413) yılında Sülâ’dan ayrılarak Misver’e gitti, orada evlendi. Ardından Laa ve Zafâr şehirlerinde ikamet etti. Buralarda çeşitli eserler yazdı. 840 yılı Şevval ayında (Nisan 1437) Zafâr’da vebadan
öldü. Kabri zamanla ziyaretgâh haline gelmiştir.
Zeydiyye âlimlerince “en büyük imam” diye anılan İbnü’l-Murtazâ, kelâm ve fıkıh ilimlerinde mezhebin otoritelerinden biri olarak kabul edilir. Ona göre Allah’ın varlığına ancak istidlâl yoluyla ulaşılır. Buna dair en güçlü delil cevâhir ve a‘râz esasına dayanan hudûs delilidir. Allah’ın birliği zâtından başka bütün kadimleri nefyetmek suretiyle gerçekleşir. Buna zâtına nisbet edilen sıfât-ı meânî de dahildir. Cismin kendisi gibi bir cisim icat edemeyişi tabiatçı fikirleri geçersiz kılar. Allah’a kelâm sıfatının nisbet edilmesi zâtının dışındaki bir yerde harf ve ses yaratması mânasına gelir. Nübüvveti kanıtlayan yegâne delil, ilâhî bir fiil olup insanlar tarafından benzerinin meydana getirilmesi mümkün olmayan mûcizedir. Sâlih kullardan kerâmetin sâdır olması mümkündür. İnsanlar kendilerine ait fiilleri hür iradeleriyle işlerler. Bu fiilleri Allah’ın yarattığını söyleyen Cebriyye mensuplarını ölümle cezalandırmak had yerine geçer. Şefaat herhangi bir azabı ortadan kaldırmaz. Hilâfet nasla sabit olur. Hz. Ali ve belli bir çizgi takip eden neslinin dışında herhangi birinin halifeliği için nas gelmemiş, Sakīfe gününde Ebû Bekir’in hilâfeti için icmâ hâsıl olmamıştır. Halifelerin ictihadda bulunması şart olmakla birlikte onlar mâsum değildir. Halifeye karşı isyan eden kâfir değil fâsık sayılır. Emir bi’l-ma‘rûf nehiy ani’l-münker görevi gerektiğinde kuvvet kullanılarak yerine getirilmelidir. Bu ise nakil yoluyla sabittir (el-Ķalâǿid, s. 73-80). Ümmetin yetmiş üç fırkaya ayrılacağına dair rivayet âlimlerce makbul sayılmış olup bu rivayette işaret edilen fırka-i nâciye Zeydiyye’dir. Genel çerçeve bakımından itikadî konularda Mu‘tezile’nin görüşlerini benimseyen İbnü’l-Murtazâ hilâfet meselesinde bu mezhepten ayrılır.
Eserleri. A) Kelâm. 1. el-Ķalâǿid fî taśĥîĥi’l-Ǿaķāǿid. Temel itikadî meselelere dair kısa bilgiler ihtiva eder. Kısmen aklî ve naklî delillere de yer verilen eseri Albert Nasrî Nâdir yayımlamıştır (Beyrut 1985). Kitap müellifi tarafından ed-Dürerü’l-ferâǿid adıyla şerhedilmiştir (yazma nüshaları için bk. Habeşî, s. 640). 2. el-Milel ve’n-niĥal (nşr. Albert Nasrî Nâdir, el-Ķalâǿid ile birlikte, Beyrut 1985). Müellifince el-Münye ve’l-emel fî şerĥi’l-Milel ve’n-niĥal adıyla genişletilmiş ve Muhammed Cevâd Meşkûr tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1399/1979). Bu kitabın “Źikrü’l-MuǾtezile” adlı bölümünü Sir Thomas Walker Arnold aynı adla yayımlamıştır (Leipzig 1902). Mu‘tezile âlimlerinin on iki tabaka halinde anlatıldığı esere Mu‘tezile’nin adl ve tevhid görüşünü benimseyen İmâmiyye âlimleri, Abbâsî halifeleri, meşhur mutasavvıflarla fakih, şair, nahivci ve hadisçilere dair bir bölüm eklenmiş ve kitap Ŧabaķātü’l-MuǾtezile adıyla Susanna Diwald-Wilzer tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1380/1961). 3. Nüketü’l-fevâǿid fî maǾrifeti’l-meliki’l-vâĥid (a.g.e., a.y.). Ġurerü’l-ķalâǿid fî nüketi’l-fevâǿid adıyla müellifi tarafından genişletilmiştir. 4. Riyâżetü’l-efhâm fî laŧîfi’l-kelâm. İbnü’l-Murtazâ’ya ait el-Baĥrü’z-zeħħâr içinde neşredilmiştir (Beyrut, ts. [Müessesetü’r-risâle]). Müellif bu eserini de Dâmiġu’l-evhâm şerĥu Riyâżeti’l-efhâm adıyla şerhetmiştir.
B) Fıkıh ve Usulü. 1. MiǾyârü’l-Ǿuķūl fî Ǿilmi’l-uśûl. Süleymaniye Kütüphanesi’nde yazma nüshaları bulunan eser (Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 338; Hasan Hüsnü Paşa, nr. 456) el-Baĥrü’z-zeħħâr içinde yayımlanmış ve müellifi tarafından Minhâcü’l-vüśûl adıyla şerhedilmiştir (Şevkânî, I, 123). 2. el-İntiķād li’l-âyâti’l-muǾtebere fi’l-ictihâd. el-Baĥrü’z-zeħħâr içinde neşredilmiş, müellifince el-Müstecâd fî şerĥi’l-İntiķād adıyla genişletilmiştir (Habeşî, s. 645). 3. ǾUyûnü’l-ezhâr fî fıķhi’l-eǿimmeti’l-eŧhâr (el-Ezhâr). Zeydiyye’nin en güvenilir fıkıh metinlerinden biri olarak kabul edilen eser İmam Yahyâ b. Hamza’ya ait el-İntiśâr’dan faydalanılarak hazırlanmıştır. Şeyh Sâdık Mûsâ tarafından geniş dipnotları eklenerek yayımlanan kitabı (Beyrut 1975) bizzat müellif el-Ġayŝü’l-midrâr adıyla şerhetmiştir (Şevkânî, I, 123). ǾUyûnü’l-ezhâr’a çeşitli âlimlerce şerhler yazılmış olup Ali b. Muhammed en-Necrî’nin el-Envâr ve cilâǿü’l-eŝmâr’ı, Muhammed b. Ahmed b. Abdülbâis’in Cilâǿü’l-ebśâr’ı (Kahire 1357-1358), Ali b. Muhammed’in ǾUķūdü’l-eŝmâr’ı ve Hasan b. Ahmed el-Celâl’in Đavǿü’n-nehâri’l-müşriķ Ǿalâ śafaĥâti’l-Ezhâr’ı bunlardan bazılarıdır. Eserin bu şerhleri üzerine de çeşitli hâşiyeler kaleme alınmıştır (Habeşî, s. 635-636). 4. el-Baĥrü’z-zeÅÅâr* el-câmiǾ li-meźâhibi Ǿulemâǿi’l-emśâr. İbnü’l-Murtazâ’nın Yemen âlimleri arasında meşhur olan fıkıh metni olup el-Ezhâr’ın genişletilmiş şeklidir. Müellife ait el-Milel ve’n-niĥal, el-Ķalâǿid fî taśĥîĥi’l-Ǿaķāǿid, Riyâżetü’l-efhâm, MiǾyârü’l-Ǿuķūl, el-Cevâhir ve’d-dürer, el-İntiķād li’l-âyâti’l-MuǾtebere fi’l-ictihâd gibi risâlelerden oluşan geniş bir mukaddimesi de bulunan eserin (Habeşî, s. 645-646) tam adı el-Baĥrü’z-zeħħâr el-câmiǾ li-meźâhibi Ǿulemâǿi’l-emśâr fi’l-iǾtiķādâti’d-dîniyye ve’l-leŧâǿifi’l-kelâmiyye ve’l-ķavâǾidi’l-uśûliyye ve’s-sîreti’n-nebeviyye ve’l-aĥkâmi’l-fıķhiyye ve’l-mesâǿili’l-farażiyye ve’l-muĥarremâti’l-ķalbiyye olup fıkıhla ilgili ana metni beş cilt halinde yayımlanmıştır (Kahire 1366-1368/1947-1949; San‘a 1409/1988). Bundan dolayı kısaca el-Baĥrü’z-zeħħâr diye anılan iki ayrı eser meydana gelmiş bulunmaktadır. 5. Ġāyâtü’l-efkâr ve nihâyâtü’l-enžâr el-muhîŧe bi-Ǿacâǿibi’l-Baĥri’z-zeħħâr. el-Baĥrü’z-zeħħâr’ın mukaddimesinin şerhi mahiyetinde olup el-Münye ve’l-emel, ed-Dürerü’l-ferâǿid, Dâmiġu’l-evhâm, Minhâcü’l-vüśûl, Yevâķītü’s-siyer, el-Müstecâd, Ǿİmâdü’l-İslâm, er-Ravżatü’n-nażîre ve Ŝemerâtü’l-ekmâm adlı eserlerden meydana gelen bir mecmuadır (a.g.e., s. 643).
İbnü’l-Murtazâ’nın önemli sayılan diğer eserleri de şunlardır: el-Cevâhir ve’d-dürer min sîreti seyyidi’l-beşer (siyerin yanı sıra Zeydiyye imamları ile Emevî ve Abbâsî halifelerine dair bilgi ihtiva etmekte olup müellif tarafından Yevâķītü’s-siyer adıyla şerhedilmiştir); Tuĥfetü’l-ekyâs fî şerĥi taǾyîni ħulefâǿi Âli Ümeyye ve Beni’l-ǾAbbâs; Selvetü’l-evliyâǿ fî maǾrifeti sîreti’l-enbiyâǿ; Tekmiletü’l-aĥkâm ve’t-taśfiye min bevâŧıni’l-âŝâm (el-Baĥrü’z-zeħħâr içinde [V, 484-520], eser müellifince Ŝemerâtü’l-ekmâm şerĥu Tekmileti’l-aĥkâm adıyla şerhedilmiştir); et-Tâcü’l-mükellel bi-cevâhiri’l-âdâb el-kâşif li-ġavâmiżi’l-Mufaśśal (Zemahşerî’ye ait eserin şerhidir; eserlerinin bir listesi ve yazma nüshaları için bk. Habeşî, s. 635-647). Muhammed Muhammed el-Hâc Hasan el-Kemâlî el-İmâmü’l-mehdî Aĥmed b. Yaĥyâ el-Murtażâ ve eŝeruhû fi’l-fikri’l-İslâmî adıyla bir çalışma yapmıştır (San‘a 1991).
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Murtazâ, Ŧabaķātü’l-MuǾtezile, neşredenin girişi, s. h-yz; a.mlf., el-Ķalâǿid fî taśĥîĥi’l-Ǿaķāǿid (nşr. Albert Nasrî Nâdir), Beyrut 1985, neşredenin girişi, s. 73-80; a.mlf., el-Münye ve’l-emel (nşr. M. Cevâd Meşkûr), Beyrut 1399/1979, neşredenin girişi, s. 3-13; a.mlf., el-Milel ve’n-niĥal (nşr. M. Cevâd Meşkûr, Neşriyye-i Dânişkede-i Edebiyyât-ı Tebrîz, XI/2, Tebriz 1338 hş. içinde), neşredenin girişi, s. 117-120; a.mlf., Muħtaśaru’l-Milel ve’n-niĥal (el-Münye ve’l-emel içinde, nşr. M. Cevâd Meşkûr), Beyrut 1399/1979, s. 35-36; Keşfü’ž-žunûn, I, 22, 73, 135, 225; Yahyâ b. Hüseyin es-San‘ânî, Ġāyetü’l-emânî fî aħbâri’l-ķuŧri’l-Yemânî (nşr. Saîd Abdülfettâh Âşûr), Kahire 1388/1968, s. 538-547, 553, 563, 570; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 122-126; Brockelmann, GAL, II, 187; Suppl., I, 510, 920;
II, 244; Îżâĥu’l-meknûn, I, 131, 266, 381; II, 105, 275, 393, 516, 598; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 125; Ahmed Hüseyin Şerefeddin, Târîħu’l-Yemeni’ŝ-ŝeķāfî, Kahire 1387/1967, IV, 191, 209-210, 212, 214, 244-247; Ali Sâmî en-Neşşâr, Neşǿetü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm, Kahire 1977, I, bk. İndeks; Hüsnî Zeyne, el-ǾAķl Ǿinde’l-MuǾtezile, Beyrut 1978, s. 128; W. Montgomery Watt, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri (trc. E. Ruhi Fığlalı), Ankara 1981, s. 289, 290; Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baĥŝi’l-Ǿilmî, Cidde 1403/1983, s. 389; Ahmed Mahmûd Subhî, ez-Zeydiyye, Kahire 1404/1984, s. 340-393; a.mlf., Fî Ǿilmi’l-kelâm, Beyrut 1411/1991, III, 469; G. Monnot, Islam et Religions, Paris 1986, s. 74-75; Abdullah Muhammed el-Habeşî, Meśâdirü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen, Beyrut 1408/1988, s. 634-647; Ahmed Es‘ad, “Aĥmed b. Yaĥyâ b. el-Murtażâ ez-Zeydî el-MuǾtezilî”, el-İctihâd, sy. 10-11, Beyrut 1411/1991, s. 383-392; Rıdvân Seyyid, “ed-Dâr ve’l-hicre ve aĥkâmühümâ Ǿinde İbni’l-Murtażâ”, a.e., sy. 12, Beyrut 1412/1991, s. 213-240; R. Strothmann - [G. R. Smith - J. R. Blackburn], “al-Mahdī li-Dīn Allāh Aĥmad b. Yaĥyā b. al-Murtađā”, EI² (İng.), V, 1241; Şehîdî Sâlihî, “Tefsîr ve Tefâsîr-i ŞîǾa”, DMT, IV, 524.
Mustafa Öz