İBNÜ’l-VERDÎ, Zeynüddin
(زين الدين ابن الوردي)
Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer b. Ömer el-Bekrî el-Kureşî el-Maarrî (ö. 749/1349)
Tarih, fıkıh, dil ve edebiyat âlimi, mutasavvıf ve şair.
691’de (1292) Kuzey Suriye’deki Maarretünnu‘mân’da doğdu. Buraya nisbetle Maarrî, soyu Hz. Ebû Bekir’e dayandığı için Bekrî ve Kureşî nisbeleriyle de anılır. Maarretünnu‘mân’da başladığı öğrenimini Hama, Halep ve Dımaşk’ta sürdürdü. Takıyyüddin İbn Teymiyye, İbn Hatîb Cibrîn, Burhâneddin el-Fezârî gibi hocalarından fıkıh, tefsir, dil ve edebiyat dersleri aldı. Şerefeddin el-Bârizî ve Abs b. Îsâ es-Sercâvî adlı sûfîlerin hizmetinde bulundu. Özellikle Şâfiî fıkhı ile dil ve edebiyat alanlarında ileri bir seviyeye ulaştı. Bir süre Halep’te kadı nâibliği yaptıktan sonra kadılık makamına yükseltildi ve “fakīhu Haleb” diye tanındı. Dımaşk, Menbic ve Şeyzer’de kadılık görevinde bulundu. Ardından tasavvufa yönelerek kadılıktan istifa etti, kendisini öğrenci yetiştirmeye ve eser yazmaya verdi. Binlerce kişinin öldüğü veba salgını sırasında 749 (1349) yılında Maarretünnu‘mân’da İbn Fazlullah el-Ömerî ile görüştü. Bu salgında Ömerî’nin ardından kendisi de Halep’te öldü (28 Zilhicce 749 / 19 Mart 1349).
Orta seviyede bir şair olan İbnü’l-Verdî’nin şiirleri sunî ve tekellüflüdür. Makāme türü sanatlı nesirlerinde de zorlama seciler dikkat çekmektedir. Buna karşılık didaktik şiirde başarılı ürünler vermiştir. Abdülgaffâr b. Abdülkerîm el-Kazvînî’nin el-Ĥâvi’ś-śaġīr’ini nazma çektiği el-Behcetü’l-Verdiyye’si bu tür eserlerinin en tanınmışıdır. Öğrencisi Selâhaddin es-Safedî, İbnü’l-Verdî’nin birçok şiirini anlam bakımından intihal ettiğini ve Risâletü’l-kelâm Ǿalâ miǿeti ġulâm’ının kendisinin el-Ĥüsnü’ś-śarîĥ fî miǿeti melîĥ adlı güzellere dair antolojisinin taklidi olduğunu ileri sürer. Safedî’nin Elĥânü’s-sevâcî adlı eserinde İbnü’l-Verdî ile arasındaki mensur ve manzum yazışmalardan birçok örnek yer almaktadır.
Eserleri. 1. Dîvân. İbnü’l-Verdî’nin şiirleriyle Risâletü’s-seyf ve’l-ķalem, Risâletü śafvi’r-raĥīķ, el-Maķāmetü’l-Antâķıyye, el-Maķāmetü’ś-śûfiyye, el-Maķāmetü’l-Menbiciyye, el-Maķāmetü’l-Meşhediyye, Maķāme fi’ŧ-ŧâǾûni’l-Ǿâm adlı makāme ve risâlelerini ihtiva eden eser Ahmed Fâris eş-Şidyâk (İstanbul 1300) ve Ahmed Fevzî el-Heyyib (Küveyt 1407/1986) tarafından neşredilmiş, ayrıca MecmûǾatü’r-resâǿili’l-Kemâliyye (Tâif 1399/1979) içinde basılmıştır. Münteħabât min Dîvâni İbni’l-Verdî adlı bir eserin yazma nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (AY, nr. 1387). 2. Lâmiyyetü (Naśîĥatü / Vaśıyyetü)’l-iħvân ve mürşidetü’l-ħıllân. Müellifin, oğluna hitaben yazdığı ahlâkî öğütleri içeren remel bahrinde yetmiş yedi beyitlik bir manzumedir. Eserin çeşitli baskıları olup (İstanbul 1298; Beyrut 1326; nşr. Muhammed Emîn el-Hancî, Kahire 1910) üzerinde şerh, tahmîs, taştîr vb. çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Ona yakın şerhi arasında Abdülvehhâb el-Gumrî’nin el-ǾArfü’n-nedî, Muhammed b. Muhammed el-Gazzî el-Âmirî’nin et-Tuĥfetü’n-nediyye ve Mes‘ûd b. Hasan el-Kınâvî’nin Fetĥu’r-raĥîmi’r-raĥmân fî şerĥi Lâmiyyeti’l-iħvân (Kahire 1278) adlı şerhleri zikredilebilir. Son şerhin birçok baskısı yapılmıştır. Manzumeye dair ona yakın tahmîsten Ahmed b. Merzûk er-Reşîdî (Kahire 1310), Abdurrahman b. Yahyâ el-Mellâh (Kahire 1345) ve Merzûk el-Mensûrî’ye (Mahmûd el-Fârisî’nin Ŧırâzü’l-edeb’i içinde, Kahire 1344) ait olanlar yayımlanmıştır. Eseri Abdullah b. Abdullah el-İdkâvî taştîr,
Necm Muhammed Sâlim de taştîr ve tahmîs etmiştir. İshak Kattân, “Lamiat El Ouardī” adıyla yaptığı Fransızca tercümeyi ve eserin Arapça metnini Revue tunisienne de l’Institut de Carthage’da (1900) yayımlamış, A. Raux da Fransızca çevirisiyle birlikte Arapça metnini Züheyr b. Ebû Sülmâ muallakasıyla birlikte neşretmiştir (Cezayir 1905). Joel Schleifer’in “Die Lāmijah des İbn al-Wardī, Ein arabisches Lehrgedicht” adıyla Almanca’ya çevirdiği manzumeyi (Wien 1902) Muhammed Kamerüddin şerhetmiş ve Hintçe’ye tercümesini yapmıştır. Lâmiyye, Mehmed Zihni Efendi tarafından Feyz-i Yezdân Tercüme-i Nasîhati’l-ihvân ismiyle Türkçe’ye de çevrilmiştir (İstanbul 1292; eser üzerine yapılmış diğer çalışmalar için bk. Brockelmann, GAL, II, 175-177; Suppl., II, 174-175). 3. Tetimmetü’l-Muħtaśar fî aħbâri’l-beşer (Târîħu İbni’l-Verdî). Eserde müellif Ebü’l-Fidâ’nın el-Muħtaśar fî Aħbâri’l-Beşer adlı tarihini özetlemiş, 729-749 (1329-1349) yılları arasındaki olayları da kendisi kaleme almıştır. Kitabın çeşitli baskıları vardır (I-II, Kahire 1285, 1325; I-IV, İstanbul 1287; nşr. Muhammed Mehdî es-Seyyid Hasan el-Harsân, I-II, Necef 1969; nşr. Ahmed Rif‘at el-Bedrâvî, I-II, Beyrut 1389/1970). 4. Elfiyyetü İbni’l-Verdî fî taǾbîri’l-menâmât (fî taǾbiri’r-rüǿyâ) (el-Elfiyyetü’l-Verdiyye). Recez bahrinde yazılmış (urcûze) 1000 beyitlik didaktik bir manzumedir. İlk defa 1285’te (1868) Bulak’ta basılan eserin daha sonra Kahire’de baskıları yapılmıştır (1303, 1326). 5. et-Tuĥfetü’l-Verdiyye fî Müşkileti’l-iǾrâb (fî Ǿilmi’l-ǾArabiyye). 153 beyitlik bu manzumeyi R. Abicht, Latince tercüme ve şerhiyle birlikte neşretmiştir (Breslau 1891). Eser üzerine müellif tarafından kaleme alınan şerh Semîr Ahmed Abdülcevâd (Kahire 1985), Salâh Revvây (Kahire 1408/1989) ve Abdullah Ali eş-Şellâl (Riyad 1409/1989) tarafından yayımlanmış, manzumeye Abdülkādir el-İfrânî’nin yazdığı el-Hediyyetü’ś-śamediyye adlı şerh de basılmıştır (Kahire 1323). Abdülkādir b. Ömer el-Bağdâdî tarafından yazılan Şerĥu şevâhidi’t-Tuĥfeti’l-Verdiyye adlı eseri Nazif Hoca yayımlamıştır (İstanbul 1978; manzumenin diğer şerhleri ve yazmaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 175-176). 6. el-Behcetü’l-Verdiyye (Behcetü’l-Ĥâvî). Abdülgaffâr el-Kazvînî’nin Şâfiî fıkhına dair el-Ĥâvi’ś-śaġīr adlı eserinin manzum hale getirilmiş şekli olup birçok defa basılmıştır (Kahire 1311, 1323, 1351). Zekeriyyâ el-Ensârî tarafından manzume üzerine yazılan el-Ġurerü’l-behiyye adlı şerh için İbn Kāsım el-Abbâdî bir hâşiye kaleme almıştır (adı geçen şerh ve Abdurrahman b. Muhammed eş-Şirbînî’nin hâşiyesiyle birlikte, I-V, Kahire 1315). 7. Maķāmâtü İbni’l-Verdî (İstanbul 1300). 8. el-Kevâkibü’s-sâriye fî miǿeti câriye. Kadın tasvirlerine dair şiirleri içeren bir antolojidir (Kahire 1936). İbnü’l-Verdî’nin edebî nesirleri Muhammed Mustafa Rıdvân tarafından Neŝrü İbni’l-Verdî adıyla derlenmiştir (Kahire 1986).
İbnü’l-Verdî’nin çoğu zamanımıza intikal etmiş olan diğer eserleri de şunlardır: el-Vesâǿilü’l-müheźźebe fi’l-mesâǿili’l-mülaķķabe (el-Mesâǿilü’l-mülaķķabâtü’l-Verdiyye, el-Mülaķķabâtü’l-Verdiyye, el-Mülaķķabâtü’l-farażiyye), eş-Şihâbü’ŝ-ŝâķıb ve’l-Ǿitâbü’l-vâśıb el-vâķıǾ bi-źevi’n-niĥali’l-kevâźib; Taĥrîrü’l-ħaśâśa fî teysîri’l-Ħulâśa, Şerĥu Elfiyyeti İbn Mâlik, Aĥvâlü’l-ķıyâme, el-Esǿile ve’l-ecvibe, el-Ħufye li’l-ħırķa, Laġz manžûm ve cevâbü’ś-Śafedî Ǿanhü, Nevâdirü’l-ġarâǿib ve Mevâridü’l-Ǿacâǿib, Risâle fi’l-fütüvve, Risâle fî ħavâśśi’l-aǾdâd, Mufâħaretü (Münâžaratü)’s-seyf ve’l-ķalem (Iśŧılâĥu’l-ħaśmeyn), Śafvü’r-raĥîķ fî vaśfi’l-ĥarîķ (el-Maķāmetü’d-Dımaşķıyye), Manžûme fi’ş-şühûdi’s-sevǿ ve’t-taĥarruz minhüm, el-Minaĥ, el-Lübâb fî Ǿilmi’l-iǾrâb, ed-Dürre, Ebkârü’l-efkâr fî müşkili’l-aħbâr, Teźkiretü (Müźekkiretü)’l-ġarîb, ŞiǾru münâsebât (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 175-177; Suppl., II, 162-163). Sirâceddin İbnü’l-Verdî’ye ait Ħarîdetü’l-Ǿacâǿib ve ferîdetü’l-ġarâǿib adlı eser bazı kaynaklarda yanlışlıkla Zeynüddin İbnü’l-Verdî’ye nisbet edilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Verdî, Tetimmetü’l-Muħŧasar fî aħbâri’l-beşer (nşr. Ahmed Rif‘at el-Bedrâvî), Beyrut 1389/1970, neşredenin girişi, I, 5-8; a.mlf., Şerĥu’t-Tuĥfeti’l-Verdiyye (nşr. Abdullah Ali eş-Şellâl), Riyad 1409/1989, neşredenin girişi, s. 11-91; Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, II, 229-232; Sübkî, Ŧabaķāt (Tanâhî), X, 373-377; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, II, 195-197; Safedî, AǾyânü’l-Ǿaśr (nşr. Ali Ebû Zeyd v.dğr.), Dımaşk 1418/1998, III, 677-706; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, X, 240-241; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 365; a.mlf., Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 425-426; İbn İyâs, BedâǿiǾu’z-zühûr, I, 198, 524-525; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VI,161-162; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 514-515; Brockelmann, GAL, II, 162-163, 175-177; Suppl., II, 162-163, 174-175; M. Zağlûl Sellâm, el-Edeb fi’l-Ǿaśri’l-Memlûkî, Kahire 1980, I-II, tür.yer.; Ahmed Fevzî el-Heyyib, “el-Cânibü’l-bedîǾî fî şiǾri İbni’l-Verdî”, MMLADm., LXXII/1 (1417/1997), s. 3-68; Moh. Ben Cheneb, “Ibn al-Wardī”, EI² (İng.), III, 966-967; Muhammed Mehdî Müezzin-i Câmî, “İbn Verdî”, DMBİ, V, 78-80.
İsmail Durmuş - Ali Şakir Ergin