İBNÜ’n-NAKĪB el-HALEBÎ

(ابن النقيب الحلبي)

Garsüddîn Halîl b. İbrâhîm b. Şihâbiddîn el-Hımsî el-Halebî el-Kostantînî (ö. 971/1563)

Hekim ve çok yönlü âlim.

10 Muharrem 900 (11 Ekim 1494) tarihinde Halep’te doğdu. Aslen Humuslu bir aileye mensuptur. Tahsiline Halep’te başlayarak temel din eğitiminin yanı sıra dil, edebiyat, matematik, astronomi, mantık ve felsefe okudu. Dımaşk’ta İbnü’l-Mekkî’den tıp ve daha sonra gittiği Kahire’de Ahmed b. Abdülgaffâr’dan ferâiz, aritmetik, mîkāt, geometri, mûsiki ve tıp, Kadı Zekeriyyâ el-Ensârî’den hadis ve diğer dinî ilimler, Şemseddin Muhammed el-Mısrî el-Felekî’den astronomi dersleri aldı. Öğrenimini tamamlayınca Kahire’deki çalışmaları dikkatini çeken Sultan Kansu Gavri tarafından saraya çağrılarak oğlunun eğitimiyle görevlendirildi. Bu sırada meydana gelen Mercidâbık Savaşı’nda Osmanlılar’a esir düştü ve Kansu Gavri’nin oğluyla birlikte İstanbul’a götürüldü. İstanbul’da kendisine önerilen resmî görevleri kabul etmeyerek ilim meclisleri oluşturdu ve aralarında bazı devlet adamlarının da bulunduğu hastalarının ödediği tedavi ücretiyle ve talebelerinin hediyeleriyle geçimini sağladı. 1521’de Dımaşk’a giderek Emeviyye Camii’nde ders verdi. Bir ara İstanbul’a geri geldiyse de kısa süre sonra tekrar Dımaşk’a döndü (1547); ardından da Mısır’a gitti. 1557’de İstanbul’a yerleşti ve burada vefat etti. Kendisi gibi tabip olan oğlu Garsüddinzâde Mehmed Muhyiddin hekimbaşılığa kadar yükselmiştir.

İbnü’n-Nakīb’in, asıl ününü sağlayan tıp ve astronominin yanında matematik, felsefe, mûsiki ve edebiyat gibi alanlarda geniş bilgisi vardı. Ancak günümüze ulaşan ve kaynaklarda adı geçen eserlerinin sadece astronomi ve aritmetik üzerine olduğu görülmektedir. Onun bu ilimlere ait ölçüm aletleri yaptığı ve ayrıca şiir yazdığı da bilinmektedir.

Eserleri. 1. el-Ǿİķdü’l-yemânî fî ĥalli Zîc-i İlħânî. Nasîrüddîn-i Tûsî’nin eserine yazdığı şerh olup İstanbul (Süleymaniye Ktp., Hafîd Efendi, nr. 181/1) ve Kahire’de (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Tal‘at, Mîkāt, nr. 226/1) birer nüshası bulunmaktadır. 2. Buġyetü’ŧ-ŧullâb fi’l-Ǿamel bi-rubǾi’l-usŧurlâb. Usturlap yapımından ve kullanımından bahseden bir eserdir (Princeton Üniversitesi Ktp., nr. 4918). 3. Risâle fi’l-Ǿamel bi’r-rubǾi’l-müceyyeb fî Ǿilmi’l-mîķāt. Vakit tayiniyle ilgili olup pek çok nüshası mevcuttur (Akpınar v.dğr., I, 147-148). 4. Risâle fî maǾrifeti semti’l-ķıble ve’l-evķāt (Manisa İl Halk Ktp., nr. 470/4). 5. Teźkiretü’l-küttâb fî Ǿilmi’l-ĥisâb (Kütahya Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Ktp., nr. 305/9). Eser, İbnü’n-Nakīb’in öğrencisi Derviş Mehmed b. Lutfî tarafından 982’de (1574) Türkçe’ye çevrilmiştir (Kütahya Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Ktp., nr. 584). 6. Maķāle fi’đ-đarb ve’l-ķısme ve’t-tecźîr fi’l-Ǿamel bi’l-cedârî (İstanbul Arkeoloji Müzesi Ktp., nr. 896/2). 7. ǾUddetü’l-ĥâsib ve Ǿumdetü’l-muĥâsib. İbnü’l-Hâim’in Nüzhetü’l-ĥüssâb (Nüzhetü’n-nüžžâr) adlı eserinin şerhidir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Felek - Riyâza, nr. 4301/1). 8. Risâle fî Ǿilmi’l-ceyb.


Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî’nin sinüs problemleri konusundaki eserinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 1135). 9. Tenbîhü’n-nüķķād Ǿalâ mâ fi’l-heyǿeti’l-meşhûre mine’l-fesâd. Astronomiyle ilgilidir (Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 1181/18 [müellif hattı]). 10. Risâletü’l-fetĥiyye fi’l-Ǿameli’l-ceybiyye (Râşid Efendi Ktp., nr. 1213). 11. Sirâc fî nüketi’l-Minhâc (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 709). 12. Manžûme fî merâtibi’l-vücûd (Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 310). 13. Şerĥu Risâleti’l-vađǾiyyeti’l-ǾAđudiyye (Nuruosmaniye Ktp., nr. 4511).

İbnü’n-Nakīb’in kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Ĥâşiye Ǿalâ ķısmi’l-felekiyyât mine’l-Mevâķıf fî Ǿil-mi’l-kelâm (Adudüddin el-Îcî’ye ait eserin astronomiyle ilgili kısmına yazdığı şerhtir), Şerĥu Ķaśîdeti’l-mîmiyye (Ebüssuûd Efendi’nin kasidesinin şerhidir), Şerĥ-i Tefsîr-i Beyżâvî, Risâle fi’l-ĥamdele, el-Ferâǿiż, Taĥrîrü’l-vüśûl ilâ nihâyeti’s-sûl, Kitâb li-Ǿilmi’z-zâyirce, Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’n-Nefîsî li’l-Mûcez fi’ŧ-ŧıb, Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Câmî li’l-Kâfiye. Ayrıca Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ına da bir şerh yazdığı bilinmektedir.

BİBLİYOGRAFYA:

Taşköprizâde, eş-Şeķāǿiķ, s. 357-360; Atâî, Zeyl-i Şekāik, s. 81-82; Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâǿire, III, 148-149; Kâtib Çelebi, Süllemü’l-vüśûl ilâ ŧabaķāti’l-fuĥûl, DİA Ktp., nr. 2943, s. 91; a.mlf., Keşfü’ž-žunûn, I, 390; II, 1251, 1372, 1892, 1900, 1919; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VIII, 364-365; Sicill-i Osmânî , III, 618; Muhammed Râgıb et-Tabbâh, İǾlâmü’n-nübelâǿ bi-târîħi Ĥalebi’ş-şehbâǿ, Halep 1342/1923, VI, 52-58; Brockelmann, GAL Suppl., II, 665; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 145; Ziriklî, el-AǾlâm, II, 364; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, I, 137; Suter, Die Mathematiker, s. 190; Ahmed Îsâ, MuǾcemü’l-eŧıbbâǿ, Beyrut 1402/1982, s. 329; Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul 1997, I, 414, 439; Cemil Akpınar v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997, I, 145-149.

Salim Aydüz