İBNÜ’n-NECCÂR el-BAĞDÂDÎ

(ابن النجّار البغدادي)

Ebû Abdillâh Muhibbüddîn Muhammed b. Mahmûd b. el-Hasen b. Hibetillâh el-Bağdâdî (ö. 643/1245)

Hadis hâfızı ve tarihçi.

23 Zilkade 578’de (20 Mart 1183) Bağdat’ta doğdu. İbn Kesîr’in bu tarihi 573 (1177) olarak göstermesi doğru değildir. Babası marangoz olduğu için İbnü’n-Neccâr diye tanındı. Mübârek el-Vâsıtî, Ali b. Mübârek b. Bâbeveyh, Musaddak b. Şebîb el-Vâsıtî gibi hocalardan Arap dili, amcası Ebü’l-Kāsım Ali b. Hasan’dan hadis öğrendi. İlimle meşgul olduğu belirtilen annesi Safiyye bint Kesîr’den istifade etti. 587’de (1191) ailesiyle birlikte hacca giderek Hicaz’ın bazı hocalarından hadis dinledi. Hac dönüşü hadis alanında yoğunlaşarak Bağdat’ın tanınmış hocalarından faydalanmaya çalıştı. 607’de (1210) tahsil amacıyla Hicaz’a gitti; bir yıl kaldıktan sonra Dımaşk, Halep ve Musul’a uğrayıp Bağdat’a döndü. Bu seyahatlerine devam eden İbnü’n-Neccâr yaklaşık yirmi sekiz yıl Şam, Mısır, Hicaz, Yemen, İsfahan, Horasan, Merv, Herat, Nîşâbur, Azerbaycan gibi yerleri dolaşarak aralarında Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî başta olmak üzere İbn Sasrâ, İbnü’l-Mufaddal, İbn Sükeyne, Ebü’l-Yümn el-Kindî gibi âlimlerin ve bazı hanımların da bulunduğu pek çok hocadan istifade etti. Mısır’da el-Melikü’l-Kâmil Muhammed’in ihsanına nâil oldu, ancak oraya yerleşmesi teklifini kabul etmeyerek (İbnü’ş-Şa“âr, V, 436) Bağdat’a döndü (624/1227). 631’de (1234) Müstansıriyye Medresesi kurulunca burada görev aldı; üç yıl sonra hadis bölümünün, ardından da medresenin şeyhliğine tayin edildi ve ölünceye kadar bu görevini sürdürdü. Yetiştirdiği pek çok talebe arasında Yâkūt el-Hamevî, bütün kitaplarını ve rivayetlerini nakletmesi hususunda icâzet verdiği İbnü’ş-Şa“âr ve İbnü’s-Sâbûnî gibi şahsiyetler sayılabilir. Kitaplarını Nizâmiyye Medresesi’ne vasiyet eden İbnü’n-Neccâr 5 Şâban 643’te (26 Aralık 1245) Bağdat’ta vefat etti ve Şühedâ Kabristanı’na defnedildi. Hadis ilimlerinde, özellikle de isnad konusunda otorite olduğu söylenen ve kırk yıl süreyle hadis rivayetiyle meşgul olduğu belirtilen İbnü’n-Neccâr’ı Yâkūt el-Hamevî sika ve hüccet olarak niteleyip tarih ve edebiyatla ilgili konuları iyi bildiğini söylemiş, Zehebî de onun sağlam bir hadis hâfızı olduğunu belirtmiştir.

Eserleri. 1. Źeylü Târîħi Baġdâd. Hatîb el-Bağdâdî’nin eseri üzerine yazılmış bir zeyil olup elde bulunan X. cildinin kapağında Źeylü’t-Târîħ li-Medîneti’s-selâm ve aħbâru fużalâǿihi’l-aǾlâm ve men veredehâ min Ǿulemâǿi’l-enâm ismi yazılıdır. İbnü’ş-Şa“âr da eserin adını buradaki Źeylü’t-Târîħ yerine et-Târîħu’l-mücedded ifadesini kullanarak kaydetmektedir (Ķalâǿidü’l-cümân, V, 437). Daha önce Sem‘ânî’nin kaleme aldığı Târîħu Baġdâd’ın zeyliyle İbnü’d-Dübeysî’nin bu zeyil üzerine yazdığı zeyilden istifade edilerek meydana getirilen çalışmanın hacmiyle ilgili olarak Sübkî, Safedî ve Kütübî gibi müellifler otuz cilt derken Zehebî 300 cüz olduğunu söylemektedir (Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1428). İbnü’n-Neccâr eserinin baş tarafında, daha çocukken Sem‘ânî’nin el-Ensâb’ına bir zeyil yazmayı düşündüğünü ve bunu gerçekleştirmek için çok sayıda hocadan ve eserden faydalandığını belirtmiş, Zehebî bu bilgiyi aktarırken onu bu sahanın otoritelerinden biri olarak değerlendirmiştir (AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXIII, 132). Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr de müellifin bu eserinin telifine on beş yaşında iken başladığını ifade etmiştir. 640 (1242) yılı dolayında vefat eden kişilere yer verdiğine bakılırsa İbnü’n-Neccâr’ın ölümüne kadar eserine yeni bilgi ve biyografiler ilâve ettiği anlaşılır. Faydalandığı kaynaklar arasında İbn Mâkûlâ, İsmâil b. Abbâd, Ebü’l-Kāsım el-Cürcânî, Ebû Abdurrahman es-Sülemî ve Ebû Tâhir es-Silefî gibi âlimlerin eserleri yer almaktadır. Kitabın XVI. cildini gördüğünü söyleyen Kâtib Çelebi, biyografilerin tabakat esasına göre sıralandığını belirtiyorsa da (Keşfü’ž-žunûn, I, 288) bu doğru olmayıp Hatîb el-Bağdâdî’nin metodu ve tertibi burada da korunmuştur. Yâkūt el-Hamevî, İbn Nukta, İbn Hallikân, Zehebî, Safedî, Kütübî, Yâfiî, Sübkî ve İbn Receb el-Hanbelî gibi müelliflerin önemli kaynaklarından olan İbnü’n-Neccâr’ın eserinden sadece, asıl nüshanın XX. cildine tekabül ettiği anlaşılan nüshasının (Mâcid ez-Zehebî, XXVI/2 [1982], s. 753) X. (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Tarih, nr. 42) ve XI. ciltleri (Bibliothèque Nationale, nr. 2131) günümüze ulaşmıştır. Abdülmugīs b. Züheyr ile başlayıp Ali b. Hüseyin b. Hasan el-Mukriî ile sona eren ve toplam 803 biyografiyi içeren eser Paris nüshasına dayanılarak Seyyid Şerefeddin Ahmed (I-V, Haydarâbâd 1398-1406/1978-1986), Zâhiriyye ve Paris nüshalarına dayanılarak Kayser Ebû Ferah (Haydarâbâd 1978) tarafından neşredilmiş (diğer nüshalar için bk. Źeylü Târîħi Baġdâd, neşredenin girişi, I, s. kb), daha sonra bu baskı Târîħu Baġdâd’ının zeyilleri arasında da (XV-XVII. ciltler) tekrarlanmıştır (Beyrut 1985). Üzerinde pek çok çalışmanın yapıldığı anlaşılan eserden Ahmed b. Aybek ed-Dimyâtî’nin seçerek meydana getirdiği el-Müstefâd min Źeyli Târîħi Baġdâd’ı önce Kayser Ebû Ferah yayımlamış (Haydarâbâd 1978; bu baskı Târîħu Baġdâd’ın zeyilleri arasında da [XVI. cilt] tekrarlanmıştır), ardından M. Mevlûd Halef eseri tahkik ederek neşretmiştir (Beyrut 1986). İbnü’n-Neccâr’ın zeyli üzerine de zeyil çalışmaları yapılmıştır. İbnü’s-Sâî Ali b. Enceb ile Muhammed b. Râfi‘ es-Sellâmî’nin zeyilleri zamanımıza intikal etmemiş,


Takıyyüddin el-Fâsî’nin İbn Râfi‘in eserinden seçerek meydana getirdiği el-Münteħabü’l-muħtâr el-müźeyyel bihî Ǿalâ Târîħi İbni’n-Neccâr ise Abbas el-Azzâvî tarafından yayımlanmıştır (Bağdat 1938). 2. ed-Dürretü’ŝ-ŝemîne. İbnü’n-Neccâr’ın Medine’de 592’de (1196) tamamladığı belirtilen (Ahmed b. Aybek ed-Dimyâtî [nşr. M. Mevlûd Halef], neşredenin girişi, s. 22) ve bir mukaddimenin ardından Medine’de İslâm öncesi ve sonrası yaşanan önemli olaylar, şehrin coğrafî yapısı, bu şehirde bulunmanın faziletleri, Mescid-i Nebevî’nin değeri ve şehrin diğer mescidleri gibi konuların daha çok hadisler ışığında incelendiği on sekiz bölümden meydana gelen bir eserdir. Sâlih Muhammed Cemâl’in Aħbâru Medîneti’r-Resûl: ed-Dürretü’ŝ-ŝemîne adıyla neşrettiği kitap (Kahire 1366; Beyrut 1391/1971; Mekke 1401/1981) daha sonra Fâsî’nin Şifâǿü’l-ġarâm’ı ile birlikte basılmış (Kahire 1376/1956, II, 217-406), ayrıca Muhammed Zeynühüm Muhammed Azb tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1416/1995). 3. Taĥķīķu’n-nuśra bi-telħîśi meǾâlimi dâri’l-hicre (TSMK., III. Ahmed, nr. 3034). 4. el-Kemâl fî aħbâri (maǾrifeti)’r-ricâl. Baş tarafı eksik bir nüshası Mektebetü câmiati’l-hikme’de (nr. 162) bulunan eser yanlışlıkla Beyhakī’ye de nisbet edilmiştir (a.g.e. [nşr. Kayser Ebû Ferah], neşredenin girişi, s. h).

İbnü’n-Neccâr’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Ķamerü’l-münîr fi’l-müsnedi’l-kebîr, İħbârü’l-müştâķ ilâ aħbâri’l-Ǿuşşâķ, el-Ezhâr fî envâǾi’l-eşǾâr, İžhâru niǾmeti’l-İslâm ve işhâru niķmeti’l-ecrâm, el-ǾAvâlî, Kenzü’l-eyyâm (imâm) fî maǾrifeti’s-sünen ve’l-aĥkâm, MecmûǾu ġureri’l-fevâǿid ve menŝûru düreri’l-ķalâǿid, Neŝrü’d-dürer, Nesebü (Ensâbü)’l-muĥaddiŝîn ile’l-âbâǿ ve’l-büldân, el-Elķāb, es-Sâbıķ ve’l-lâhiķ, el-Müttefiķ ve’l-müfteriķ, el-Muħtelif ve’l-müǿtelif (İbn Mâkûlâ’nın el-İkmâl’ine zeyil olarak yazılmıştır), MuǾcemü’ş-şüyûħ (400’ü kadın olmak üzere 3400 hocasının isimlerini kaydettiği bir eserdir), Ravżatü’l-evliyâǿ fî mescidi Îlyâ, Selvetü’l-vaĥîd, eş-Şâfî fi’ŧ-ŧıb, el-Ǿİķdü’l-fâǿiķ fî Ǿuyûni aħbâri’d-dünyâ ve meĥâsini tevârîħi’l-ħalâǿiķ, el-Kâfî fi’ś-śalâĥ, ǾUyûnü’l-fevâǿid (Ġurerü’l-fevâǿid, altı cilt [Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXIII, 133; Kütübî, IV, 37]), Nehcü’l-iśâbe fî maǾrifeti’ś-śaĥâbe, Cennetü’n-nâżırîn fî maǾrifeti’t-tâbiǾîn, ez-Zehr fî meĥâsini şuǾarâǿi’l-Ǿaśr, Menâķıbü’l-İmâm eş-ŞâfiǾî, Nüzhetü’l-verâ (ķırâ) fî aħbâri (Ümmi)’l-ķurâ, Şerĥu’l-Mufaśśal (Zemahşerî’nin el-Mufaśśal fi’n-naĥv’inin şerhidir), Şerĥu Hırzi’l-emânî (Şâtıbî’ye ait eserin şerhidir).

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’n-Neccâr el-Bağdâdî, Źeylü Târîħi Baġdâd (nşr. Kayser Ebû Ferah), Beyrut, ts. (Dârü’l-kitâbi’l-Arabî), neşredenin girişi, I, s. ekc; a.mlf., ed-Dürretü’ŝ-ŝemîne fî târîħi’l-Medîne (Fâsî, Şifâǿü’l-ġarâm içinde, nşr. Lecne), Kahire 1376/1956, neşredenin girişi, II, 318-320; a.e. (nşr. M. Zeynühüm M. Azb), Kahire 1416/1995, neşredenin girişi, s. 14-16; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XIX, 49-51; İbnü’l-Müstevfî, Târîħu Erbil (nşr. Sâmî es-Sakkār), Bağdad 1980, II, 560-563; İbnü’ş-Şa“âr, Ķalâǿidü’l-cümân fî ferâǿidi şuǾarâǿi hâźe’z-zamân (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1410/1990, V, 434-438; İzzeddin Ebü’l-Kāsım Ahmed b. Muhammed el-Hüseynî, Śılatü’t-Tekmile li-vefeyâti’n-naķale, Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1101, vr. 36; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1428-1429; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXIII, 131-134; a.mlf., Źeylü Târîħi Baġdâd: el-Muħtaśarü’l-muĥtâcü ileyh min târîħi’l-ĥâfıž Ebî ǾAbdillâh İbni’d-Dübeyŝî, Beyrut 1405/1985, s. 78; Ahmed b. Aybek ed-Dimyâtî, el-Müstefâd min Źeyli Târîħi Baġdâd (nşr. Kayser Ebû Ferah), Haydarâbâd 1391/1971→ Beyrut, ts. (Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye), neşredenin girişi, s. eyâ; a.e. (nşr. M. Mevlûd Halef - Beşşâr Avvâd Ma‘rûf), Beyrut 1406/1986, s. 75-76; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 11-46; Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, IV, 36-37; Sübkî, Ŧabaķāt (Tanâhî), VIII, 98-99; İbn Kādî Şühbe, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, II, 124-125; Sehâvî, el-İǾlân bi’t-tevbîħ, s. 222, 238, 254, 274; Keşfü’ž-žunûn, I, 30, 73, 179-180, 288, 607, 648, 739, 925; II, 960, 999, 1184, 1201, 1356, 1509, 1513, 1585, 1774-1775, 1840; Sıddîk Hasan Han, et-Tâcü’l-mükellel (nşr. Abdülhakîm Şerefeddin), Beyrut 1404/1983, s. 180-181; Brockelmann, GAL, I, 442-443; Suppl., s. 563-565; J. Sauvaget, La mosquée omeyyade de Médine, Paris 1947, s. 26-27; Nâcî Ma‘rûf, Târîħu Ǿulemâǿi’l-Müstanśıriyye, Kahire 1976, I, 236-238; A. Fischer, “Neue Auszüge aus ad-Dahabī und Ibn an-Nağğar”, ZDMG, XLIV (1890), s. 401-444; Caesar E. Farah, “Ibn al-Najjār: a neglected Arabic Historian”, JAOS, LXXXIV (1964), s. 220-230; a.mlf., “Ibn al-Naғјғјār”, EI² (İng.), III, 896-897; Mâcid ez-Zehebî, “el-Mücelledü’l-Ǿâşir li-Źeyli’t-Târîħ li-Medîneti’s-selâm ve aħbâru fużalâǿihe’l-aǾlâm ve men veredehâ mine’l-enâm”, MMMA (Küveyt), XXVI/2 (1982), s. 745-755; Hasan Ensârî, “İbn Neccâr”, DMBİ, V, 35-38; Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, “İbnü’n-Neccâr el-Baġdâdî”, MevsûǾatü’l-ĥađâreti’l-İslâmiyye, Amman 1993, s. 295-298.

Sâmî es-Sakkår