İBNÜ’s-SÜVEYDÎ
(ابن السويدي)
Ebû İshâk İzzüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Tahrân el-Ensârî es-Süveydî (ö. 690/1291)
Hekim, tabiat âlimi, düşünür ve şair.
600 (1203-1204) yılında Dımaşk’ta doğdu ve burada yetişti. Ashaptan Sa‘d b. Muâz’ın neslinden gelir ve dedesine (veya babasının dedesine) nisbetle İbn Tarhân diye de anılır. Babası Dımaşk’ın 100 km. güneyindeki Süveydâ’da yaşayan bir tüccardı. İlk öğrenimini, samimi dostu İbn Ebû Usaybia ile birlikte Ebû Bekir es-Sıkıllî’den gördü. İbn Mülâib, Ahmed b. Abdullah el-Attâr es-Sülemî, Müsnidetü’ş-Şâm diye bilinen hadis ve fıkıh âlimi Kerîme’nin kardeşi Ali b. Abdülvehhâb, Hüseyin b. İbrâhim b. Seleme ve Ebü’l-Berekât Zeynü’l-ümenâ İbn Asâkir’den hadis dinledi. Mühezzebüddin ed-Dahvâr’dan tıp, İbn Mu‘tî ve Necîbüddin Ya‘kūb el-Kindî’den edebiyat tahsil etti. Takıyyüddin Haz‘al b. Asker en-Nahvî’den
Harîrî’nin el-Maķāmât’ını okudu. Çağının en büyük botanikçisi kabul edilen Endülüslü İbnü’l-Baytâr’dan Dımaşk’ta ikameti sırasında eczacılık dersleri aldı. Birzâlî, İbnü’l-Habbâz ve daha başkaları kendisinden rivayette bulundular; oğlu Bedreddin Muhammed ile Ebü’l-Fazl İsmâil b. Ahmed er-Reşîd el-Irâkī önde gelen öğrencilerindendir. Tıp alanında eser yazacak kadar ilerledikten sonra Dımaşk’ta Nûreddin Zengî’nin yaptırdığı Bîmâristân-ı Nûrî ile Bâbülberîd’de ve kale içindeki hastahanelerde hekimlik yaptı, hocası Dahvâr’ın kurduğu Dahvâriyye Medresesi’nde tıp dersleri verdi; hayatının sonlarında tıpta otorite kabul ediliyordu. Arap dili, edebiyatı ve tarihini iyi bilen, özellikle cinas ve tıbâk sanatlarında başarılı bir şair olan İbnü’s-Süveydî, kaynaklarda belirtildiğine göre genellikle tıp sahasında olmak üzere yeni kûfî tarzı ve İbnü’l-Bevvâb üslûbunda pek çok da kitap istinsah etmiştir. 690 yılı Şâban ayında (Ağustos 1291) Dımaşk’ta vefat etti.
Eserleri. 1. et-Teźkiretü’l-hâdiye ve’z-zaħîretü’l-kâfiye (et-Teźkire, Teźkiretü’s-Süveydî, et-Teźkiretü’l-müfîde ve’z-zaħîretü’l-ĥamîde). Üç büyük cilt hacmindeki eser Mısır’da neşredilmiştir (Bulak 1275, 1298, 1301; Kahire 1302). Câlînûs ve Ebû Bekir er-Râzî başta olmak üzere 400 kadar Doğulu ve Batılı ilim adamından alıntılar yapan İbnü’s-Süveydî kendi gözlemlerinden çok az bahsetmiştir. İlmî seviyesi düşük olan kitaptaki reçetelerin çoğu az bilinen basit ilâçlardan oluşur; eserde ayrıca simyacılık (hermetik) metotlarıyla maddeleri birbirine dönüştürerek ilâç yapma ve hastaları büyüyle tedavi etme yollarına da yer verildiği görülür. Kitabın bilinen muhtasarlarının en meşhuru, Abdülvehhâb eş-Şa‘rânî’nin (ö. 973/1565) İstanbul kütüphanelerinde ve Gotha’daki Herzoglichen Bibliothek’te çeşitli yazma nüshaları bulunan ve birçok defa basılan Ķalâǿidü’l-mercân fî ŧıbbi’l-ebdân adındaki eseridir (Bulak 1275; Kahire 1271, 1294 [Ali b. Abbas el-Mecûsî’nin Kâmilü’ś-śınâǾati’ŧ-ŧıbbiyye’siyle birlikte], 1298, 1301, 1302, 1304, 1305, 1311, 1314 [son iki baskı Ahmed el-Kalyûbî’nin Teźkire’siyle birlikte]). Kanûnî devri Türk hekimlerinden Kaysûnîzâde Bedreddin tarafından özel isimler çıkarılarak ve takdim tehir gibi bazı değişikliklerle meydana getirilen ikinci bir muhtasarının tek nüshası da Gotha’dadır (nr. 2026). Kimin tarafından yapıldığı bilinmeyen 953 (1546) tarihli bir muhtasarından başka (Brockelmann, GAL, I, 650) Muhammed b. Yûsuf el-Lebîb el-Herevî ve Muhammed b. İshak el-Eberkūhî imzalarını taşıyan iki muhtasarı daha vardır (yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 900). 2. el-Bâhir fî (maǾrifeti / ħavâśśi)’l-cevâhir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3697/2; diğer nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 650). 3. es-Simâŧ fî esmâǿi’n-nebât. Bilinen tek nüshası Paris Bibliothèque Nationale’de bulunmaktadır (nr. 3004). 4. Şerĥu’l-Esbâb ve’l-Ǿalâmât. Necîbüddin es-Semerkandî’nin el-Esbâb ve’l-Ǿalâmât adlı eserinin şerhidir (Manisa İl Halk Ktp., nr. 1831). 5. Şerĥu Mûcezi’l-Ķānûn. İbn Sînâ’nın el-Ķānûn’u üzerine İbnü’n-Nefîs’in yaptığı çalışmanın şerhidir (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 334). 6. Ħavâśśü’l-aĥcâr mine’l-yevâķīt ve’l-cevâhir. Muhtemelen el-Bâhir fi’l-cevâhir ile aynı kitaptır. 7. Tuĥfetü’l-ĥakîm fi’ŧ-ŧıb.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Ebû Usaybia, ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 759-761; Zehebî, el-Ǿİber, III, 381-382; Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, I, 48-49; Safedî, el-Vâfî, VI, 123-125; Yâfiî, Mirǿâtü’l-cenân, IV, 216; İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 325; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, VIII, 28; a.mlf., el-Menhelü’ś-śâfî, I, 142-145; Nuaymî, ed-Dâris fî târîħi’l-medâris (nşr. Ca‘fer el-Hasenî), Kahire 1988, II, 130; Keşfü’ž-žunûn, I, 219, 386, 824; II, 1900; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 12; Serkîs, MuǾcem, I, 1064-1065, 1132-1133; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, I, 97-98; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 63; Pertsch, Gotha, I, 90; III, 483; IV, 6-8, 59; Sarton, Introduction, II/2, s. 661-662; Brockelmann, GAL, I, 650; Suppl., I, 900; M. Ullmann, Die Medizin im Islam, Leiden 1970, s. 284-285; a.mlf., “Die Tadkira des Ibn as-Suwaidī”, Isl., sy. 54 (1977), s. 33-65; Şeşen, Fihrisü maħŧûŧâti ŧıbbi’l-İslâmî, s. 53, 370; a.mlf., Nevâdirü’l - maħŧûŧât fî mektebâti’t - Türkiyyâ, Beyrut 1975, II, 216; el-Kāmûsü’l-İslâmî, III, 578; A. Dietrich, “al-Suwaydī”, EI² (İng.), IX, 909-910; Kahhâr Mukīmî, “İbn Süveydî”, DMBİ, III, 723-724.
Ali Haydar Bayat