İBNÜ’t-TÜRKMÂNÎ, Tâceddin

(تاج الدين ابن التركماني)

Ebü’l-Abbâs Tâcüddîn Ahmed b. Osmân b. İbrâhîm el-Mardînî (ö. 744/1343)

Hanefî fakihi.

25 Zilhicce 681’de (26 Mart 1283) Kahire’de doğdu. Birçok ilim adamı yetiştiren Türkmen asıllı seçkin bir aileye mensup olup tanınmış âlimlerden Fahreddin et-Türkmânî’nin oğlu, Alâeddin et-Türkmânî’nin kardeşi, Kādılkudât Cemâleddin Abdullah b. Ali el-Mardînî’nin amcasıdır. Babasından, kardeşi Alâeddin’den ve Abdülmü’min b. Halef ed-Dimyâtî, Ebü’l-Hasan İbnü’s-Savvâf, Şehâbeddin el-Eberkūhî, Ebü’l-Abbas İbnü’ş-Şıhne el-Haccâr gibi âlimlerden ders alarak fıkıh, fıkıh usulü, hadis, Arap dili ve edebiyatı ve mantık ilminde yetişti. Bir süre kādılkudât nâibliği görevini yürüttüyse de daha çok öğretim ve telifle meşgul oldu. İbnü’t-Türkmânî’nin 726 (1326) yılında oğlu Muhammed ile birlikte Dımaşk’a gittiğini, vakar ve fazilet sahibi bir kişi olarak tanındığını belirten Zehebî, onun Şehâbeddin el-Eberkūhî’nin elinden Sühreverdî hırkasını giydiğini ve duasını aldığını bizzat kendisinden duyduğunu kaydeder (MuǾcemü şüyûħi’ź-Źehebî, s. 56-57). İbnü’t-Türkmânî, İslâmî ilimlerin çeşitli dallarında manzum ve mensur çok sayıda eser yazmış olup bunlardan bir kısmı tamamlanmamış, bazı eserleri de kardeşi Alâeddin’e nisbet edilmiştir. Hat sanatı ve şiirle de ilgilenmekle birlikte şiirde pek başarılı bulunmamıştır. 1 veya 2 Cemâziyelevvel 744 (21 veya 22 Eylül 1343) tarihinde Kahire’de vefat eden İbnü’t-Türkmânî, Ridâniye’de Bâbünnasr Kabristanı’nda babasının türbesine defnedildi.

Eserleri. 1. TaǾlîķa Ǿalâ Ħulâśati’d-delâǿil fî tenķīĥi’l-mesâǿil (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 500/1, vr. 1b-148b). Hüsâmeddin Ali b. Ahmed el-Mekkî er-Râzî’nin Kudûrî’nin el-Muħtaśar’ı üzerine yazdığı şerhe ta‘likat olup şerhte geçen hadisler de tahrîc edilmiştir. Müellif, eserin sonunda Ħulâśatü’d-delâǿil’in hadislerini büyük bir ciltte tahrîc ettiğini, ayrıca bu eserin “Kitâbü’ş-Şerike” bölümüne kadar bir şerh kaleme aldığını belirtir (vr. 148a). Kaynaklarda da İbnü’t-Türkmânî’nin adı geçen şerhe üç ta‘likat yazdığı ifade edilmektedir (Safedî, AǾyânü’l-Ǿaśr, I, 284-285; Keşfü’ž-žunûn, II, 1632). Yazma nüshada TaǾlîķa’nın İbnü’t-Türkmânî’ye ait olduğu belirtilmemekle beraber mukaddimede ve eserin sonunda verilen bilgiler ona aidiyetini teyit etmektedir. 2. Şerĥu’l-Maķśadi’l-celîl fî Ǿilmi’l-Ħalîl (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye [Mektebetü’l-Esedi’l-vataniyye, Arûz], nr. 14434; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1653; Halep Evkaf Ktp., Ahmediyye, el-Ulûmü’l-Arabiyye, nr. 1145). İbnü’l-Hâcib’in aruz ve kafiye ilimleriyle şiir kusurları hakkında yazdığı kasidenin şerhidir.

İbnü’t-Türkmânî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Ebĥâŝü’l-celiyye fî mesǿeleti (fi’r-red Ǿalâ) İbn Teymiyye, TaǾlîķa Ǿale’l-Maĥśûl (Fahreddin er-Râzî’nin el-Maĥśûl’ü üzerine Şehâbeddin el-Karâfî’nin yaptığı şerhe ta‘likat), TaǾlîķa Ǿale’l-Muĥaśśal li’l-İmâm Faħriddîn er-Râzî, Aĥkâmü’r-rimâye (remy) ve’s-sebķ ve’l-muĥallil, Şerĥu’ş-Şemsiyye fi’l-manŧıķ, el-Furûķ fî fürûǾi’l-Ĥanefiyye, TaǾlîķ Ǿalâ Şerĥi’l-Muķarrib fi’n-naĥv li’bn ǾUśfûr, Şerĥu’l-Hidâye li’l-Merġīnânî, Şerĥu Münteħabi (Muħtaśari)’l-Bâcî fî uśûli’l-fıķh, Şerĥu’l-CâmiǾi’l-kebîr, TaǾlîķ Ǿalâ Muķaddimetey İbni’l-Ĥâcib, Şerĥu’t-Tebśıra fi’l-heyǿe li’l-Ħaraķī, TaǾlîķa Ǿale’t-Tebyîn Şerĥi’l-Münteħab li’l-İtķānî, TaǾlîķa Ǿalâ Şerĥi Muķaddimeti’l-Müberred fi’n-naĥv, Kitâbü’t-Tevbe. Ayrıca ferâiz ilmine dair iki eserinin olduğu bilinmektedir.

BİBLİYOGRAFYA:

Zehebî, MuǾcemü şüyûħi’ź-Źehebî (nşr. Rûhiyye Abdurrahman es-Süyûfî), Beyrut 1410/1990, s. 56-57; Safedî, el-Vâfî, VII, 182-184; a.mlf., AǾyânü’l-Ǿaśr (nşr. Ali Ebû Zeyd v.dğr.), Beyrut-Dımaşk 1418/1998, I, 284-286; Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî, eź-Źeyl (Zehebî, el-Ǿİber içinde), IV, 133; İbn Râfi‘, el-Vefeyât (nşr. Sâlih Mehdî Abbas - Beşşâr Avvâd Ma‘rûf), Beyrut 1402/1982, I, 456; Kureşî, el-Cevâhirü’l-muđıyye, I, 197-198; Makrîzî, el-Muķaffe’l-kebîr (nşr. Muhammed el-Ya‘lâvî), Beyrut 1411/1991, I, 527-528; İbn Kādî Şühbe, et-Târîħ (nşr. Adnân Dervîş), Dımaşk 1994, II, 383-384; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, I, 198; İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ś-śâfî, I, 382-385; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim fî ŧabaķāti’l-Ĥanefiyye, Bağdad 1962, s. 13; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 334; Keşfü’ž-žunûn, I, 2, 18, 339, 408; II, 1064, 1134, 1246, 1257, 1615, 1632, 1805, 1849, 2036; Temîmî, eŧ-Ŧabaķātü’s-seniyye, I, 389-390; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 25-26; Sarton, Introduction, III, 700; el-Münteħab mine’l-maħŧûŧâti’l-ǾArabiyye fî Ĥaleb, Beyrut 1986, IV, 248; Ramazan Şeşen, Muħŧârât mine’l-maħŧûŧâti’l-ǾArabiyyeti’n-nâdire fî Mektebâti Türkiye, İstanbul 1997, s. 341.

H. Mehmet Günay