İBNÜ’z-ZİYÂ el-MEKKÎ

(ابن الضياء المكّي)

Ebü’l-Bekā Bahâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ziyâiddîn Muhammed el-Ömerî es-Sâgānî (ö. 854/1450)

Hanefî fakihi, müfessir.

9 Muharrem 789 (30 Ocak 1387) tarihinde babasının kādılkudât olarak görev yaptığı Mekke’de dünyaya geldi. Kendisinin bu tarihi vermesine karşılık babası 25 Muharrem’de doğduğunu kaydetmiştir (Necmeddin İbn Fehd, s. 213). Hayatının büyük bir kısmını Mekke’de geçirmekle birlikte Kahire ve Kudüs gibi ilim merkezlerine de seyahat ederek birçok âlimden faydalandı. Babasından, Şehâbeddin İbn Zahîre, Kāriülhidâye, Şerefeddin İbnü’l-Kuveyk, Şehâbeddin İbnü’n-Nâsıh, Ali b. Ahmed en-Nüveyrî, Muhammed b. Abdüddâim el-Birmâvî, Zeynüddin el-Merâgī, İzzeddin İbn Cemâa ve İbn Hacer el-Askalânî’den fıkıh, fıkıh usulü, tefsir, hadis, kelâm, kıraat ve belâgat okudu. Başta fıkıh olmak üzere bu dallarda kendini yetiştiren İbnü’z-Ziyâ babasının yokluğunda onun yerine kādılkudâtlığa vekâlet etti ve 825 (1422) yılında onun vefatından sonra bu göreve tayin edildi. Bir süre Mescid-i Harâm’la ilgili vazifeleri üstlendi ve Mekke muhtesibliğini yürüttü. 830’da (1427) kadılık uhdesinde kalmak üzere bu iki görevden alındı. 845 yılı Receb ayında (Kasım 1441) asıl görevinden de azledilmekle beraber ramazan ayında tekrar vazifesine iade edildi ve ölünceye kadar bu görevde kaldı. Kadılık yaptığı sırada Mescid-i Harâm ve Mekke’deki Gıyâsiyye Medresesi’nde ders verdi. Talebeleri arasında Necmeddin İbn Fehd, Abdülkādir el-Muhyevî ve Sehâvî gibi âlimler bulunmaktadır. 27 Zilkade 854 (1 Ocak 1450) tarihinde vefat etti ve Cennetü’l-Muallâ’da babasının kabri yanına defnedildi.

Eserleri. 1. el-Baĥrü’l-Ǿamîķ fî menâsiki’l-muǾtemir ve’l-ĥâc ile’l-beyti’l-Ǿatîķ. Müellifin yirmi dört yaşında iken kaleme aldığı eserin sonunda Mekke ve Medine tarihi ve bu şehirlerdeki önemli mekânlarla ilgili bilgilere de yer verilmiştir. Kitabın Leiden Üniversitesi Kütüphanesi (Or., nr. 397), Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî (Fıkhü Hanefî, nr. 40) ve Berlin Staatsbibliothek’te (DMBİ, IV, 128) nüshaları mevcuttur. 2. eż-Żiyâǿü’l-maǾnevî Ǿalâ Muķaddimeti’l-Ġaznevî. Ahmed b. Muhammed el-Gaznevî’nin Hanefî mezhebine göre ibadet konularını anlatan eserinin şerhidir. Süleymaniye Kütüphanesi’nde birçok yazma nüshası bulunan kitabın (Esad Efendi, nr. 756; Süleymaniye, nr. 502; Damad İbrâhim Paşa, nr. 565; Serez, nr. 988) baş tarafında ilim öğrenmenin fazileti anlatılmış ve Ebû Hanîfe’nin menâkıbına yer verilmiştir. 3. Tenzîhü’l-Mescidi’l-Ĥarâm Ǿan bidaǾi ceheleti’l-Ǿavâm. Bizzat İbnü’z-Ziyâ’nın bundan ihtisar ettiği Risâle fî beyâni tenzîhi’l-Mescidi’l-Ĥarâm Ǿan bidaǾi ceheleti’l-Ǿavâm adlı kitabın müellif hattıyla yazılmış nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bir mecmua içindedir (Yenicami, nr. 1182, vr. 120b-122a; ayrıca bk. Muhammed Habîb el-Hîle, s. 133). 4. Muħtaśarü’l-Müsned li-Ebî Ĥanîfe. Müellif tarafından nesih hattıyla yazılmış bir nüshası Köprülü Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 421, 307 varak). 5. el-Mütedârik Ǿale’l-medârik fi’t-tefsîr. Dirâyet tefsiri özelliği taşıyan eserin Hûd sûresinin sonuna kadar yazıldığı, geri kalan kısmın müellifin babası tarafından tamamlandığı belirtilmektedir (Sehâvî, VII, 85). Kitabın, Tâhâ sûresinden Hac sûresinin sonuna kadar olan âyetlerin tefsirini ihtiva eden bir cildi Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Esad Efendi, nr. 60). 6. el-MeşraǾ fî şerĥi’l-MecmaǾ. Muzafferüddin İbnü’s-Sââtî’nin Hanefî fıkhına dair MecmaǾu’l-baĥreyn adlı eserinin şerhi olup I. cildi Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Cârullah Efendi, nr. 705), bir nüshası da Kahire’de Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bulunmaktadır (Brockelmann, GAL, I, 477; DMBİ, IV, 128). 7. Târîħu Mekkete’l-müşerrefe ve’l-Mescidi’l-ĥarâm ve’l-Medîneti’ş-şerîfe ve’l-ķabri’ş-şerîf (nşr. Alâ İbrâhim el-Ezherî - Eymen Nasr el-Ezherî, Beyrut 1418/1997). Muhammed Habîb el-Hîle, bunun müstakil bir eser değil el-Baĥrü’l-Ǿamîķ’in sonundaki iki bölümden ibaret olduğunu belirtmektedir (et-Târîħ, s. 131-132). 8. eş-Şâfî fi’ħtiśâri’l-Kâfî. Hâkim eş-Şehîd’in eserinin muhtasarıdır (Brockelmann, GAL Suppl., I, 289). Kaynaklarda ismi geçen diğer eserleri de şunlardır: Şerĥu’l-Vâfî fi’l-fürûǾ, Şerĥu Uśûli’l-Pezdevî (kıyas bölümüne kadar yazabilmiştir), en-Nüket Ǿalâ Śaĥîĥi’l-Buħârî.

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’z-Ziyâ el-Mekkî, Târîħu Mekkete’l-müşerrefe ve’l-Mescidi’l-ĥarâm ve’l-Medîneti’ş-şerîfe ve’l-ķabri’ş-şerîf (nşr. Alâ İbrâhim el-Ezherî - Eymen Nasr el-Ezherî), Beyrut 1418/1997, neşredenlerin girişi, s. 8-19; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, VII, 84-85; a.mlf., et-Tibrü’l-mesbûk, Bulak 1896, s. 334; Süyûtî, Nažmü’l-Ǿiķyân (nşr. Philip K. Hitti), Beyrut 1927, s. 137; Necmeddin İbn Fehd, MuǾcemü’ş-şüyûħ (nşr. Muhammed ez-Zâhî), Riyad 1402/1982, s. 213-215; Keşfü’ž-žunûn, I, 113, 225, 438; II, 1022, 1601, 1997; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, II, 120-121; Brockelmann, GAL, I, 477; II, 225; Suppl., I, 289; II, 222; Îżâĥu’l-meknûn, II, 425, 487; A. J. Arberry, The Chester Beatty Library, A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin 1964, VII, 68; P. Voorhoeve, Codices Manuscripti VII: Handlist of Arabic Manuscripts in the Library of the University of Leiden and Other Collections in the Netherlands, Leiden 1980, s. 36; Ramazan Şeşen v.dğr., Fihrisü maħŧuŧâti Mektebeti Köprülü, İstanbul 1406/1986, I, 217-218; Muhammed Habîb el-Hîle, et-Târîħ ve’l-müǿerriħûn bi-Mekke, London 1994, s. 131-133; “İbn Çiyâǿ”, DMBİ, IV, 128-129.

Saffet Köse