İBNÜ’z-ZÜBEYR es-SEKAFÎ
(ابن الزبير الثقفي)
Ebû Ca‘fer Ahmed b. İbrâhîm b. ez-Zübeyr es-Sekafî el-Gırnâtî el-Endelüsî (ö. 708/1308)
Tefsir, hadis ve fıkıh âlimi.
Zilkade 627’de (Eylül 1230) Ceyyân’da (Jean) doğdu. Sekizinci ceddi Âsım’dan dolayı Âsımî nisbesiyle de anılır. Tahsiline Ceyyân’da başladı. Ancak şehrin düşman işgaline uğraması üzerine 643’te (1245-46) babasıyla birlikte Mâleka’ya (Malaga) göç etti ve öğrenimini burada sürdürdü. Bir ara dönemin ilim ve kültür merkezi olan Sebte’de (Ceuta) ve hayatının sonuna kadar yaşadığı Gırnata’da (Granada) pek çok hocadan istifade etti. Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed b. Âs (Âsî), Ebü’l-Velîd İsmâil b. Yahyâ el-Ezdî el-Attâr ve Ebü’l-Hasan eş-Şârrî’den kıraat dersi aldı; Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Muhammed es-Serrâc, Ebü’l-Hattâb Muhammed b. Ahmed b. Halîl ve Ebü’l-Mecd Ahmed b. Hasan el-Murâdî’den hadis dinledi; Ebü’l-Abbas İbn Fertûn’dan değişik alanlarda faydalandı. İbnü’z-Zübeyr’in -mektuplaşarak icâzet aldıkları dahil- hocalarının sayısı 400 civarında olup (İbn Ferhûn, I, 189) Muhammed Şa‘bânî bunlardan 100 kadarının ismini kaydeder (el-Burhân fî tertîbi süveri’l-Ķurǿân, neşredenin girişi, s. 132-146). Tefsir, kıraat, hadis, fıkıh ve dil alanındaki yetişkinliğiyle ilim çevrelerinde ön plana çıkan ve telif çalışmaları yanında talebe yetiştirmekle de meşgul olan İbnü’z-Zübeyr’den faydalananlar arasında Ebû Hayyân el-Endelüsî, İzzeddin İbn Cemâa ve İbn Cüzey gibi âlimler zikredilmektedir. İbnü’z-Zübeyr Mâleka’da iken peygamberlik iddiasında bulunan sihirbaz İbrâhim el-Fezârî’nin yalancı ve sahtekâr olduğunu söyleyerek onunla mücadeleye girdi. Bu mücadelede Fezârî’nin yanında yer alan Mâleka emîri, İbnü’z-Zübeyr’in bütün kitaplarını ve hocalarının derslerinde tuttuğu notlarını yağmalattı. Bu olay üzerine Gırnata’ya göç eden İbnü’z-Zübeyr, 671’de (1273) devlet reisi olan Sultan II. Muhammed’in himayesine sığındı. Burada kendisine itibar edildi, kadılık ve ulucami hatipliği görevleri verildi. Fezârî ile mücadelesini onun öldürülmesine kadar sürdüren İbnü’z-Zübeyr 8 Rebîülevvel 708’de (26 Ağustos 1308) Gırnata’da vefat etti.
Mâlikî mezhebinin önde gelen fakihlerinden olan İbnü’z-Zübeyr itikadda Ehl-i sünnet akîdesinin güçlü bir savunucusudur. Nitekim Milâkü’t-teǿvîl’inde Mu‘tezile ve Hâricîler’le çeşitli bid‘at mezheplerinin görüşlerini, özellikle Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ta yer alan i‘tizâlî fikirlerini ve sapık bir tarikat olarak gördüğü Şevziyye’nin tasavvufî anlayışını tenkit etmiştir (Milâkü’t-teǿvîl, neşredenin girişi, I, 69-71).
Eserleri. 1. Milâkü’t-teǿvîl (Milâkü’t-teǿvîli’l-ķāŧıǾ bi-źevi’l-ilĥâd ve’t-taǾŧîl fî tevcîhi’l-müteşâbihi’l-lafž min âyi’t-tenzîl). Kur’an’ın tefsirine dair olan eserde, her sûrede aynı veya benzer lafızlarla tekrarlanan âyetler ele alınarak bunların hikmetleri üzerinde durulmuş, bu tür âyetler hakkında uyandırılmak istenen şüpheler giderilmeye çalışılmıştır. Kitap Saîd el-Fellâh (Beyrut 1403/1983) ve Mahmûd Kâmil Ahmed (Beyrut 1985) tarafından iki cilt olarak yayımlanmıştır. 2. el-Burhân fî tertîbi süveri’l-Ķurǿân. Mushaf’taki sıralarına göre sûreler arası münasebetin ele alındığı eseri Muhammed Şa‘bânî neşretmiştir (Küveyt 1404/1984, 1406/1986; Muhammediye 1410/1990). 3. ez-Zamân ve’l-mekân (nşr. Muhammed b. Şerîfe, Dârülbeyzâ 1413/1993). 4. Şerĥu’l-İşâre li’l-Bâcî. Ali b. Muhammed el-Bâcî’nin usûl-i fıkha dair eserinin şerhidir. 5. Śılatü’ś-Śıla (eź-Źeyl Ǿale’ś-Śıla li’bn Beşküvâl). Son kısmı Evarista Lévi-Provençal (Rabat 1937), üçüncü cüzü Abdüsselâm el-Herrâs ve Saîd A‘râb (Rabat 1993) tarafından yayımlanmıştır. 6. Bernâmec. Eserde müellifin hocalarının isimleri sayılmış, ikisi hariç diğerlerinden icâzet aldığı belirtilmiştir. Bazı kaynaklarda MuǾcemü şüyûħihî adıyla yer alan kitap da bu eser olmalıdır. 7. Urcûze fî beyâni meźhebi’ş-Şevźiyye (Urcûze fi’r-reddi Ǿalâ meźhebi’ş-Şevźiyye). Ebû Abdullah eş-Şevziyye’ye nisbet edilen tarikat hakkında yazdığı manzum bir eserdir. 8. RedǾu’l-câhil Ǿan iǾtisâfi’l-mecâhil. Yine Şevziyye’ye reddiye olarak kaleme alınan diğer bir eseridir. Kaynaklarda İbnü’z-Zübeyr’e ayrıca TaǾlîķ Ǿalâ Kitâbi Sîbeveyhi, Kitâbü’l-İǾlâm bimen ħutime bi-hi’l-Ķuŧrü’l-Endelüsiyyü mine’l-aǾlâm, Sebîlü’r-reşâd fî fażli’l-cihâd adlı eserler nisbet edilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî, Milâkü’t-teǿvîl (nşr. Saîd el-Fellâh), Beyrut 1403/1983, neşredenin girişi, I, 5-139; a.mlf., el-Burhân fî tertîbi süveri’l-Ķurǿân (nşr. Muhammed Şa‘bânî), Muhammediye 1410/1990, neşredenin girişi, s. 129-164; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1484; a.mlf., MaǾrifetü’l-ķurrâǿ (Altıkulaç), III, 1427-1429; Safedî, el-Vâfî, VI, 222-223; İbnü’l-Hatîb, el-İĥâŧa, I, 188-189; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb, I, 188-189; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 32; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, I, 84-86; İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ś-śâfî, I, 212-215; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 291-292; Dâvûdî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn, I, 27-28; İbnü’l-Kādî, Dürretü’l-ĥicâl, I, 11-12; Keşfü’ž-žunûn, I, 241, 286, 840; II, 1427-1428, 1735, 1813; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 33; Brockelmann, GAL Suppl., II, 376-377; Abdülvehhâb b. Mansûr, AǾlâmü’l-Maġribi’l-ǾArabî, Rabat 1406/1986, IV, 243-247; Abdülazîz el-Ehvânî, “Śılatü’ś-Śıla li’bni’z-Zübeyr, eź-Źeyl ve’t-tekmile li’bn ǾAbdilmelik”, Revista, III/1, Madrid 1955, s. 1-17; Muhammed b. Abdülazîz ed-Debbâğ, “Śılatü’ś-Śıla li’bni’z-Zübeyr”, el-Menâhil, XII/33, Rabat 1985, s. 364-377; a.mlf., “Ebû CaǾfer Aĥmed b. ez-Zübeyr min ħilâli kitâbihi’ś-Śıla li-Śılati İbn Beşküvâl”, a.e., XIII/34 (1986), s. 106-120; Ch. Pellat, “Ibn al-Zubayr”, EI² (İng.), III, 976; İnâyetullah Fâtihî Nijâd, “İbn Zübeyr”, DMBİ, III, 617-618.
Abdülkerim Ünalan