İBŞÎHÎ
(الإبشيهي)
Ebü’l-Feth Bahâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Mansûr el-İbşîhî el-Mahallî (ö. 854/1450 [?])
el-Müsteŧraf adlı eseriyle tanınan âlim ve edip.
790’da (1388) Mısır’da Muhâfazâtülgarbiyye’ye bağlı Mahalletülkübrâ’nın İbşûye (Ebşûye) köyünde doğdu. Babası köyün hatibi idi. Burada başladığı öğrenimini civar köylerden Nehrâriye’de sürdürdü. Kahire’de Celâleddin el-Bülkīnî’nin derslerine devam ederek fıkıh ve tefsir okudu. Babasının vefatından sonra onun görevini üstlendi. 814’te (1412) hacca gitti. İbrâhim b. Ömer el-Bikāî 838’de (1434), ǾUnvânü’z-zamân fî terâcimi’ş-şüyûħ ve’l-aķrân adlı eserini tamamlamak için Mahalletülkübrâ’ya gelerek onunla görüştü. İbşîhî 850 (1446) yılından sonra ve büyük bir ihtimalle 854’te (1450) vefat etti. Hayatı için yegâne kaynak olan eđ-Đavǿü’l-lâmiǾin müellifi Sehâvî onu nahiv bilmemek ve i‘rab hatası yapmakla suçlamıştır. Aynı zamanda şair olan İbşîhî’nin, düşüncelerini şiir ve hikâyelerle düzgün biçimde anlatmasını bilen bir edip olduğu kaydedilmektedir.
Eserleri. İbşîhî, ansiklopedik bir antoloji niteliğindeki el-Müsteŧraf fî külli fennin müstežraf adlı eserinin mukaddimesinde daha önceki müelliflerin âdâb, vaaz, hikmet, tarih, ahbâr, hikâye, nükte ve şiir türü birçok örnek topladıklarını, bunların her birinin bu türlerden yalnız biriyle
ön plana çıktığını, kendisinin ise yukarıdaki türlerin en güzel örneklerini bir araya getirdiğini söyler. İbşîhî eserini hazırlarken İbn Abdürabbih’in el-Ǿİķdü’l-ferîd’i ile Zemahşerî’nin RebîǾu’l-ebrâr’ından faydalandığını ifade eder. Ancak eseri diğer bazı kaynaklarla karşılaştırıldığında onun adını zikretmediği başka eserlerden de yararlandığı anlaşılır. Mes‘ûdî’nin Mürûcü’ź-źeheb’i, Ebû Ali el-Kālî’nin el-Emâlî’si, Ebû Nuaym el-İsfahânî’nin Ĥilyetü’l-evliyâǿı, İbn Ebû Rendeka et-Turtûşî’nin Sirâcü’l-mülûk’ü, İbn Hamdûn’un et-Teźkiretü’l-Ĥamdûniyye’si, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin Telķīĥu fühûmi ehli’l-eŝer Ǿuyûni’t-târîħ ve’s-siyer’i, Edebü’l-eźkiyâǿ ve aħbâruhüm’ü, İbn Seb‘în’in Şifâǿü’ś-śudûr’u, Zekeriyyâ el-Kazvînî’nin ǾAcâǿibü’l-maħlûķāt’ı ve Demîrî’nin Ĥayâtü’l-ĥayevân’ı bunlar arasında zikredilebilir. Müellifin, dönemindeki ansiklopedik eser yazma akımının etkisinde kalarak düzenlediği el-Müsteŧraf seksen dört bölüme ayrılmıştır. Kitabın muhtevasını şu başlıklar altında toplamak mümkündür: İslâm’ın esasları, mânevî hayat (akıl, aşk, kazâ ve kader), maddî hayat (yiyecekler ve içecekler, müzik, kadın, evlilik), siyasî ve içtimaî hayat (sultan, devlet idaresi, yargı, vezirlik), âdâb-ahlâk, edebiyat-ilim (hikmet, belâgat, şiir, fıkralar), tarih-coğrafya ve değişik konular (hayvanlar, madenler, dünyadaki hârikalar, denizler). İbşîhî bu konuları işlerken önce ilgili âyet ve hadisleri zikretmiş, ardından konu hakkında tarihî bilgi vermiştir; ayrıca şiir ve hikâyeler nakletmiş, zaman zaman araya kendi şiirlerini de serpiştirmiştir. el-Müsteŧraf, IX ve X. (XV ve XVI.) yüzyılların zevkine uygun biçimde düzenlenmesi, herkesin anlayabileceği bir dille kaleme alınmış olması gibi sebeplerle yazıldığı günden beri ilgi çeken bir eser olmuştur.
el-Müsteŧraf’ın ilki 1267’de (1851) olmak üzere Bulak’ta dört ve ilki 1277’de (1866) olmak üzere Kahire’de on iki baskısı yapılmıştır. Ayrıca Beyrut’ta Abdullah Enîs et-Tabbâ‘ (1401/1982), Müfîd Muhammed Kumeyha (1403/1983), Abdüllatîf Sâmir Beytiyye (1415/1995), Dervîş el-Cüveydî (1416/1996) ve Muhammed Hayr Tu‘me el-Halebî (1419/1998) tarafından ikişer cilt ve İbrâhim Sâlih’in tahkiki ile üç cilt (Beyrut 1999) halinde yayımlanmıştır. G. Rat’ın Fransızca’ya çevirerek metniyle beraber neşrettiği eserin (Paris-Toulon 1899-1902) “ǾAcâǿibü’l-maħlûķāt” adlı 73. bölümü ayrıca Fransızca’ya tercüme edilmiştir (Paris-Beyrut, ts.). el-Müsteŧraf’ın ihtisarları da yapılmış olup bunların basılmış olanları şunlardır: Circîs Şâhîn, el-Müstaķlaf mine’l-Müsteŧraf (Beyrut 1864); Muhammed Abdüllatîf el-Hatîb, el-Muħtâr mine’l-Müsteŧraf (Kahire 1960) (diğer muhtasarlar için bk. Brockelmann, GAL [Ar.], VI, 210). Eser Lübbî Mehmed Efendi (ö. 1166/1753) tarafından Esne’t-tuhaf fî tercemeti’l-Müstetraf adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (Osmanlı Müellifleri, II, 12). Ekmekçizâde Ahmed Efendi’nin yaptığı tercümeyi Sahaflar Şeyhizâde Esad Efendi gözden geçirmiş ve kitap Mahmûdü’l-eser fî tercemeti’l-Müstetrafi’l-müste’ser ismiyle yayımlanmıştır (I-II, İstanbul 1261-1263).
İbşîhî’nin kaynaklarda Aŧvâķu’l-ezhâr Ǿalâ śudûri’l-enhâr ve Teźkiretü’l-Ǿârifîn ve tebśıratü’l-müstebśırîn adlı iki eserinden daha söz edilmektedir. İkinci eserin Şam’da Mektebetü’l-Esedi’l-vataniyye’de (Edeb, nr. 24, 3195) bir nüshası bulunmaktadır. Müellifin kompozisyon ve mektup yazma usulüne dair bir eser telifine başladığı, fakat bunu tamamlayamadığı rivayet edilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbşîhî, el-Müsteŧraf fî külli fennin müstežraf (nşr. Abdullah Enîs et-Tabbâ‘) Beyrut 1401/1982, neşredenin girişi, I, 19-27; a.e. (nşr. Müfîd Muhammed Kumeyha), Beyrut 1403/1983, neşredenin girişi, I, 5-14; a.e. (nşr. Abdüllatîf Sâmir Beytiyye), Beyrut 1415/1995, neşredenin girişi, I, 1-10; a.e. (nşr. Dervîş el-Cüveydî), Sayda-Beyrut 1416/1996, neşredenin girişi, I, 5-7; a.e. (nşr. İbrâhim Sâlih), Beyrut 1999, neşredenin girişi, I, 5-12; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, VII, 109; IX, 47; Keşfü’ž-žunûn, II, 1674; Osmanlı Müellifleri, II, 12; III, 25; Serkîs, MuǾcem, I, 22; Brockelmann, GAL, II, 68-69; Suppl., II, 55-56; a.mlf., GAL (Ar.), (trc. Hasan Mahmûd İsmâil), Kahire 1995, VI, 209-210; C. Zeydân, Âdâb (Dayf), III, 148; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, III, 848-850; MaǾa’l-Mektebe, s. 249; Hannâ el-Fâhûrî, el-Mûcez fi’l-edebi’l-ǾArabî ve târîħih, Beyrut 1985, III, 407-410; Cezzâr, Medâħilü’l-müǿellifîn, I, 23; Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ǾUyûnü’l-müǿellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1414/1994, II, 180; Ahmet Suphi Furat, “İslâm Edebiyatında Ansiklopedik Eser Yazanlar”, İTED, VII/3-4 (1979), s. 231-232; C. van Arendonk, “İbşîhî”, İA, V/2, s. 919-920; J.-C. Vadet, “al-Ibѕћīhī”, EI² (İng.), III, 1005-1006; Âzertâş Âzernûş, “İbşîhî”, DMBİ, II, 578-579; Hüseyin Nassâr, “el-İbşîhî”, MevsûǾatü’l-ĥađâreti’l-İslâmiyye, Amman 1993, s. 102-103.
Hulûsi Kılıç