İCLÎ, Ebü’l-Hasan

(أبو الحسن العجلي)

Ebü’l-Hasen Ahmed b. Abdillâh b. Sâlih el-İclî (ö. 261/875)

Hadis hâfızı.

182 (798) yılında Kûfe’de doğdu. Sezgin’in bu tarihi 181 olarak kaydetmesi doğru değildir. 197’de (812) hadis öğrenimine başlayan İclî Bağdat’ta yetişti, bir süre Basra ve Kûfe’de kaldı. Tahsil maksadıyla Mekke, Medine, Yemen, Mısır, Bağdat ve Şam gibi yerleri dolaştı. Başta babası olmak üzere Yahyâ b. Âdem, Ebû Âmir el-Akadî, Muhammed b. Yûsuf el-Firyâbî, Ebû Nuaym Fazl b. Dükeyn ve Affân b. Müslim gibi hocalardan hadis dinledi. Oğlu Sâlih ile Muhammed b. Futays ve Osman b. Hâlid el-İlbîrî onun önde gelen talabeleri olup Ahmed b. Hanbel ile Yahyâ b. Maîn de kendisinden hadis almıştır (Hatîb, IV, 215). Kur’an’ın mahlûk olduğunu ileri sürenleri tekfir eden İclî, mihne olayından sonra kendini ibadete vermek düşüncesiyle muhtemelen 218’de (833) Trablusgarp’a yerleşti ve 261’de (875) orada vefat etti. Ölüm yılının 260 olduğu da zikredilmiştir.

İlmî birikimi ve dinî hayatına gösterdiği itina sebebiyle övülen İclî hadisçiliği açısından Buhârî ile kıyaslanmış, Yahyâ b. Maîn’in onu güvenilir bir râvi olarak gördüğü ve “çok sağlam” diye nitelendirdiği belirtilmiştir (MaǾrifetü’ŝ-ŝiķāt, Sübkî’nin mukaddimesi, I, 186). Ancak Elbânî’ye göre İclî değerlendirmelerinde gevşek davrandığından titizliğiyle bilinen cerh ve ta‘dîl âlimlerine muhalefet ettiği noktalarda görüşlerine itibar edilmemelidir.

İclî’nin bilinen tek eseri Târîħu’ŝ-ŝiķāt (MaǾrifetü’ŝ-ŝiķāt min ricâli ehli’l-Ǿilm ve’l-ĥadîŝ ve mine’đ-đuǾafâǿ ve źikru meźâhibihim ve aħbârihim) olup kitap aynı zamanda bu sahanın günümüze ulaşan ilk kitabıdır (Ekrem Ziyâ el-Ömerî, s. 100-101). Oğlu Sâlih veya başkaları tarafından müellife çeşitli zamanlarda sorulan sorulara verdiği cevaplardan oluşan eser, Kitâbü Suǿâlâti Ebî Müslim Śâliĥ ebâhü ... diye başlayan uzun bir isimle tanıtılmakta ve biyografiler sahâbî, tâbiîn, etbâu’t-tâbiîn ile daha sonrakiler olmak üzere dört tabakada ele alınmaktadır. Önce Takıyyüddin es-Sübkî, ardından Zeynüddin el-Irâkī’nin isteği üzerine Heysemî tarafından alfabetik hale getirilen, İbn Hacer el-Askalânî’nin bazı ilâvelerde bulunduğu eserde adı Ahmed olanlara başta yer verilmiş, râviler sika, sadûk, câizü’l-hadîs ve zayıf gibi lafızlarla değerlendirilmiş, bazıları hakkında ise görüş belirtilmemiştir. Hatîb el-Bağdâdî, Muhammed b. Fütûh el-Humeydî, Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem‘ânî, Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir, Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî, Zehebî, İbn Receb ve İbn Hacer el-Askalânî gibi müelliflerin faydalandığı kitap, Nûreddin el-Heysemî’nin tertibi esas alınarak Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî tarafından Târîħu’ŝ-ŝiķāt (Beyrut 1405/1984), Takıyyüddin es-Sübkî ve Heysemî’nin tertiplerinden hareketle Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî tarafından MaǾrifetü’ŝ-ŝiķāt (I-II, Medine 1405/1985) adıyla yayımlanmıştır. Bestevî, Kal‘acî’nin çalışmasını incelediğini, tek nüsha ile yetinilen bu neşirde hatalar bulunduğunu söylemiş ve bunlardan bazılarına işaret etmiştir (MaǾrifetü’ŝ-ŝiķāt, neşredenin girişi, I, 13-18). Kal‘acî’nin neşrine göre eserdeki biyografi sayısı 2116 iken Bestevî her iki tertibi birlikte değerlendirdiği, ayrıca İbn Hacer’in Tehźîbü’t-Tehźîb’inde İclî’ye dayanarak yer verilen biyografileri de çalışmasına eklediği için onun neşrinde sayı 2366’ya ulaşmıştır.

İclî’nin ayrıca el-Cerĥ ve’t-taǾdîl ve et-Târîħ adlı iki kitabından söz edilmekteyse de (meselâ bk. Keşfü’ž-žunûn, I, 582; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 54) Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî bunların eŝ-Ŝiķāt’a verilen farklı isimlerden ibaret olduğunu söylemektedir (MaǾrifetü’ŝ-ŝiķāt, neşredenin girişi, I, 67).

BİBLİYOGRAFYA:

Ebü’l-Hasan el-İclî, Târîħu’ŝ-ŝiķāt (nşr. Abdülmu‘tî Kal‘acî), Beyrut 1405/1984, neşredenin girişi, s. 30-45; a.e.: MaǾrifetü’ŝ-ŝiķāt (nşr. Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî), Beyrut 1405/1985, Sübkî’nin mukaddimesi, I, 179-188; Heysemî’nin mukaddimesi, I, 189-190; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 6-7, 13-18, 21, 24, 27-28, 35-159; Hatîb, Târîħu Baġdâd, IV, 214-215; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, II, 560-561; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, XII, 505-507; XIV, 566; Safedî, el-Vâfî, VII, 79-80; Keşfü’ž-žunûn, I, 522, 582; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 49, 54; Kettânî, er-Risâletü’l-müsteŧrafe, s. 130, 147; Sezgin, GAS, I, 143; Abdülvehhâb b. Mansûr, AǾlâmü’l-Maġribi’l-ǾArabî, Rabat 1399/1979, II, 228-229; Ekrem Ziyâ el-Ömerî, Buĥûŝ fî târîħi’s-sünneti’l-müşerrefe, Medine 1405/1984, s. 90, 100-101, 106; Muhammed Nâsırüddin el-Elbânî, Silsiletü’l-eĥâdîŝi’ś-śaĥîĥa, Beyrut 1405/1985, II, 219; Cezzâr, Medâħilü’l-müǿellifîn, II, 980-981.

Emin Âşıkkutlu