İFRENÎ
(الإفرني)
Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh el-İfrenî el-Merrâküşî (ö. 1154/1741’den sonra)
Tarihçi, edip, fakih, muhaddis ve dil âlimi.
1080’de (1669) Merakeş’te doğdu. Fas’ın güneyinde Sûs bölgesindeki Vâdîder‘a’da yaşayan İfren (İfrân, Üfrân, Vüfrân, Yefren) adlı Berberî kabilesine mensuptur. Merakeş’te Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ali el-Mevâsî es-Sûsî’nin de aralarında bulunduğu çeşitli hocalardan öğrenim gördü. Daha sonra Fas şehrine giderek Câmiatü’l-Karaviyyîn’de Sîdî Ahmed b. Abdülhay el-Halebî, Muhammed b. Abdurrahman b. Abdülkādir el-Fâsî gibi âlimlerin derslerine katıldı. Merakeş’te İbn Yûsuf (Yûsufî) Camii’nde imamlık ve hatiplik yaptı, tefsir ve hadis dersleri okuttu. Tartışmalı geçen tefsir derslerine katılan bazı öğrencileri tarafından zındıklıkla suçlanarak Kadı İbn Bû Abdeley Muhammed b. Ahmed’e şikâyet edildi. Kendini savunmak için fakihlerle yaptığı tartışmalar şöhretini arttırdı ve derslerini takip edenlerin sayısı günden güne çoğalmaya başladı. Ancak daha sonra tefsir derslerinden vazgeçerek Śaĥîĥ-i Buħârî gibi muteber hadis kitaplarıyla fıkhî eserleri okutmaya yöneldi. Bir ara Filâlî sultanının emriyle Merakeş’ten uzaklaştırılan İfrenî 1151’de (1738) tekrar Merakeş’e döndü. Bu tarihten itibaren kendisini telif çalışmalarına verdi. Hayatının son yıllarını malî sıkıntı içinde geçirdi. 1154’ten (1741) sonra (muhtemelen 1156 [1743] veya 1157’de [1744]) Merakeş’te vefat etti ve İbn Yûsuf Camii’nin hazîresine defnedildi.
Eserleri. 1. Nüzhetü’l-hâdî bi-aħbâri mülûki’l-ķarni’l-ĥâdî. Sa‘dîler’le (1511-1659) Mevlây İsmâil’in saltanatına (1672-1727) kadar Filâlîler’in tarihini ihtiva etmektedir. Mağrib tarihi açısından önemli bir kaynak olan eser 1306’da (1888) Fas’ta taş baskısı olarak ve aynı yıl Paris’te O. Houdas’ın yaptığı Fransızca tercümesiyle birlikte (Nozhet elhadis histoire de la dynastie saadienne au Maroc) neşredilmiş, eserin bir bölümü Cümle min aħbâri’d-devleti’s-Sicilmâsî adıyla da yayımlanmıştır (Paris 1321/1903). 2. Śafvetü men inteşer min aħbâri’ś-śuleĥâǿi’l-ķarni’l-ĥâdî Ǿaşer. İslâm dünyasının batısı ve doğusunda yaşamış 250 âlim ve mutasavvıfın biyografisini ihtiva eder. Bu özelliğiyle İbn Asker el-Mağribî’nin Devĥatü’n-nâşir li-meĥâsini men kâne bi’l-Maġrib min meşâyiħi’l-ķarni’l-Ǿâşir’inin zeyli gibidir. Fas’taki şerif ve murâbıt hareketinin tarihi için değerli bir kaynak olan eser, XI. (XVII.) yüzyılda Fas’ta yaşayan mutasavvıfların biyografileri açısından da önemlidir. Eser 1316’da (1898) Fas’ta yayımlanmıştır. 3. el-Meslekü’s-sehl fî şerĥi Tevşîĥi İbn Sehl (el-Menhelü’s-sehl). Endülüslü şair İbrâhim b. Sehl el-İşbîlî’nin bir şiirinin şerhidir. 1324’te (1906) Fas’ta taş baskısı yapılan eser, Ahmed b. Abbas ve Muhammed b. Kāsım el-Bâdisî tarafından
neşredilmiştir (Rabat 1400/1980). 4. Ravżatü’t-taǾrîf fî mefâħiri Mevlânâ İsmâǾîl b. eş-Şerîf (ež-Žıllü’l-verîf fî mefâħiri Mevlânâ İsmâǾîl b. eş-Şerîf, Rabat 1382/1962). 5. Dürerü’l-ĥicâl fî menâķıbi sebǾati ricâl (Zübdetü’l-evŧâb fî menâķıbi’l-aķŧâb). Merakeş’te medfun yedi önemli şahsiyetin (Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Ali es-Sanhâcî, Kādî İyâz, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ca‘fer es-Sebtî, Ebû Abdullah Muhammed Süleyman el-Cezûlî, Ebû Fâris Abdülazîz et-Tebbâ‘, Ebû Muhammed Abdullah el-Gazvânî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahman b. Abdullah es-Süheylî) biyografilerini ihtiva eden eserin müellif hattı nüshası Fas’ta el-Hizânetü’l-Ahmediyye’dedir.
İfrenî’nin bunlardan başka Fetĥu’l-muġīŝ bi-ĥükmi’l-laĥn fi’l-ĥadîŝ, Vâsıŧatü’l-Ǿaķdeyn fî tertîbi’l-künnâşeteyni’s-saǾdeteyn, el-MümteniǾu’s-Sehl fî tercemeti İbrâhîm İbn Sehl adlı eserlerinin Fas kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır. Onun kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: el-MuǾrib fî aħbâri’l-Maġrib, Yâķūtetü’l-beyân, el-Veşyü’l-Ǿabķarî fî żabŧi lafžati’l-Maķķarî, ŦalǾatü’l-müşterî fî ŝübûti tevbeti’z-Zemaħşerî, el-İfâdât ve’l-inşâdât’tır (Abbas b. İbrâhim, VI, 51; MaǾlemetü’l-Maġrib, II, 552).
BİBLİYOGRAFYA:
Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 335; Brockelmann, GAL, II, 475; Suppl., II, 681-682; E. Lévi-Provençal, Extraits des historiens Arabes du Maroc, Paris 1948, s. 7-8; a.mlf., “Vefrânî”, İA, XIII, 258-259; Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, Delîlü müǿerriħi’l-Maġribi’l-aķśâ, Dârülbeyzâ 1960-65, I, 152-153, 162-168, 242, 277-278; II, 44; Ahmed el-Miknâsî, Ehemmü meśâdiri’t-târîħ ve’t-terceme fi’l-Maġrib, Tıtvân 1963, s. 129-131; Abbas b. İbrâhim, el-İǾlâm, VI, 50-58; C. Zeydân, Âdâb, III, 335; Fevzî Abdürrezzâk, el-MaŧbûǾâtü’l-ĥaceriyye fi’l-Maġrib, Rabat 1986, s. 74, 89, 95; G. Deverdun, “al-Ifrānī”, EI² (İng.), III, 1046-1047; Abdüllatîf eş-Şâzelî, “el-İfrânî, Muĥammed eś-Śaġīr”, MaǾlemetü’l-Maġrib, Rabat 1410/1989, II, 551-552.
Rıza Kurtuluş