İMÂMÜDDİN er-RİYÂZÎ
(إمام الدين الرياضي)
İmâmüddîn b. Lutfillâh b. Ahmed er-Riyâzî el-Herevî (ö. 1145/1732)
Âlim ve mutasavvıf.
1066’da (1656) doğdu; doğum yeri bilinmemektedir. Atalarının Hindistan’a Herat’tan gelmesinden dolayı Herevî nisbesiyle de anılır. Lahor’da büyüdü ve orada okudu. Babası Teźkire-i Mühendisîn’in müellifi matematikçi Lutfullah Mühendis el-Lâhûrî, dedesi Tac Mahal’in mimarlarından Nâdirü’l-asr Üstâd Ahmed’dir. Seyyid Hasan, Mevlânâ Şîr Muhammed Benbânî, Şeyh Cîven, Mîr Muhammed Şâfiî, Mîr Rızâ Bihârî gibi hocalardan geleneksel medrese ilimlerini, babasından matematik öğrendi. Genç yaşta tasavvufa yönelerek bir süre Narnollu Seyyid Hüseyin’e ve Lahorlu Şeyh Muhammed’e bağlandı. Daha sonra Mîret’te (Meerut) oturan Seyyid Nûrullah Şüttârî’den Şüttâriyye ve Kādiriyye tarikatlarının erkân ve âdâbını öğrenerek ona intisap etti. Kaynakların çoğuna göre 1145 (1732) yılında vefat etti.
Eserleri. 1. Teźkire-i Bâġıstân. Müellifin en önemli çalışması olan eserin beş bölüm (bâğ) ve 338 varaktan meydana geldiği anlaşılan birinci kısmı kaybolmuştur; ikinci kısım yedi bölüm ve 496 varak hacminde olup altıncı bölümle başlamaktadır. Altıncı ve yedinci bölümlerde Kādiriyye, Çiştiyye, Nakşibendiyye, Şüttâriyye ve bir kısım küçük tarikatların önemli şeyhleriyle bazı kadın velîlerin hayat hikâyeleri anlatılır. Sekizinci bölüm mizahî hikâye ve fıkraları içermektedir. Müellif, tanınmış şairlere ayırdığı dokuzuncu bölümde çağdaşı olan veya daha önce yaşayan eski Arap, Türk, İran ve Hint asıllı şairleri ele alır. Onuncu bölüm rüya, rüya tabirleri ve tabircileri hakkındadır. On birinci bölüm astroloji ve astrologlarla, on ikinci bölüm âhiret hayatıyla ilgilidir. Farsça olan kitabın içeriğinden, yazımına 1116 (1704) yılından önce başlandığı ve 1120’den (1708) sonraki bir tarihte bitirildiği anlaşılmaktadır. Eserin bir nüshası Leknev Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Nazir Ahmad, XXXI/1 [1957], s. 71). 2. Ĥâşiye-i Şerĥ-i Ħulâśatü’l-ĥisâb. Bahâeddin Âmilî’nin Ħulâśatü’l-ĥisâb adlı eserine babası tarafından yazılan Arapça şerh için kaleme aldığı hâşiyedir. Bir nüshası India Office Library’dedir (Nr. Ar. Ms., 761). 3. Risâle-i Beyâniyye. Müellifin ders notlarından oluşan belâgata dair eser, Bâbürlü Hükümdarı Evrengzîb’in tahta çıkışı münasebetiyle gözden geçirilerek kendisine takdim edilmiştir; bir nüshası Leknev’de Nadwa Library’de kayıtlıdır (a.g.e., XXXI/1 [1957], s. 64). 4. Taśrîĥ. Astronomi üzerine Bahâeddin Âmilî’nin Teşrîĥu’l-eflâk adlı eserine yazdığı şerhtir (Delhi, ts. [Müctebâî Matbaası]). Bu şerh üzerine ayrıca et-Terşîĥ adıyla bir hâşiye kaleme almıştır.
Riyâzî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserlerinin başlıcaları Teftâzânî’nin Tehźîbü’l-manŧıķ ve’l-kelâm’ı üzerine yazdığı Şerĥu’t-Tehźîb ile Nasîrüddîn-i Tûsî’nin Aħlâķ-ı Nâśırî adlı eserine yazdığı Ĥâşiye-i Aħlâķ-ı Nâśırî, Tercüme-i Manžûme-i Kidânî, Ĥâşiye-i Şerĥ-i Çaġmînî, Risâle-i BedîǾiyye, Risâle-i Manžûmü’n-nücûm, Risâle-i Mirǿâtü’l-Mevâķıf, Ĥâşiye-i Şerĥ-i Hidâyetü’l-ĥikme, Ĥâşiye-i Şerĥ-i MeŧâliǾ, Risâle-i Mûsiķī, Mefâtîĥ, Risâle-i MecmaǾu’l-Baĥreyn, Şerĥ-i Menâžir-i Öķlîdis ve Dîvân’dır.
BİBLİYOGRAFYA:
Bindrâban Dâs Hûşgû, Sefîne-i Hûşgû (nşr. Şâh Muhammed Afâurrahman), Patna 1378/1959, s. 191-192; Nazir Ahmad, “‘Imamuddin Husain Riadi, the Grandson of Nadirul-‘Asr Ustad Ahmad, the Architect of the Taj Mahal, and His Tadhkira-i-Baghistan”, IC, XXX/4 (1956), s. 330-350; XXXI/1 (1957), s. 60-87; Hafiz Ghulam Murtaza, “The Works of Imamuddin ar-Riyadi, the Grandson of the Architect of the Taj Mahal”, a.e., XXXIV/4 (1960), s. 270-293.
İsmail Hakkı Göksoy