İRŞÂDÜ’l-FUHÛL
(إرشاد الفحول)
Muhammed b. Ali eş-Şevkânî’nin (ö. 1250/1834) fıkıh usulüne dair eseri.
Tam adı İrşâdü’l-fuĥûl ilâ taĥķīķi’l-ĥaķ min Ǿilmi’l-uśûl olan eser 4 Muharrem 1231 (6 Aralık 1815) tarihinde tamamlanmıştır. Taklit karşıtı ve ictihad yanlısı görüşleriyle tanınan Şevkânî’nin en önemli eserlerinden biri kabul edilen İrşâdü’l-fuĥûl bir giriş, yedi bölüm (maksad) ve bir sonuçtan meydana gelmektedir. Bu bölümler fasıl, bahis ve mesele gibi adlarla alt başlıklara ayrılmıştır. Ancak bu sıralamaya her zaman uyulmadığı, bazan ana bölümlerden sonra bahis (meselâ bk. “Sünnet” bölümü), bab ve fasıl şeklinde ayırım yapıldığı da görülmektedir (meselâ bk. “Emir ve Nehiy” bahsi). Dört fasıldan meydana gelen girişte fıkıh usulünün tarifi, konusu, faydası ve yararlandığı ilimler, hüküm, dil prensipleri ve lafza ilişkin konular incelenmiştir. Ana bölümlerde sırasıyla Kur’an, sünnet, icmâ, emir-nehiy, umum-husus vb., kıyas ve istidlâl, ictihad, teâdül, tercih konuları, sonuç bölümünde ise hakkında delil bulunmayan konularda mubahlığın mı yoksa haramlığın mı asıl olduğu ve kendisine nimet verilen kişinin şükretmesinin gerekli olup olmadığı gibi hususlar ele alınmıştır.
Şevkânî, mezheplerden bağımsız ilmî kişiliğinin bir sonucu olarak bir konuyu incelerken ilgili görüşleri ve delillerini herhangi bir mezhep farkı gözetmeksizin nakleder, zaman zaman bazı görüşleri eleştirir, en sonunda da kendi görüşünü belirtir. Bu özelliğiyle karşılaştırmalı bir fıkıh usulü kitabı niteliği taşıyan İrşâdü’l-fuĥûl’de sadece fıkıh ve fıkıh usulü değil aynı zamanda hadis, kelâm ve Arap dili âlimlerinin görüşlerine de yer verilmiştir. Eserde, usul kitaplarının telifinde takip edilen mütekellimîn ve fukaha metotlarını birleştiren Şevkânî, çoğunluğunu Şâfiî mezhebine mensup hukukçuların oluşturduğu 300’e yakın âlimin görüşünü nakleder. Ancak bazan çok sayıda müellifin adının bir arada zikredilmesi ve önem arzetmeyen görüşlere yer verilmesi eserden istifadeyi güçleştirmektedir.
Bazı âlimlerce el-Baĥrü’l-muĥîŧ’in iyi bir özeti kabul edilen İrşâdü’l-fuĥûl’ün temel kaynakları arasında Gazzâlî’nin eserlerinin yanı sıra Râzî’nin el-Maĥśûl’ü, İbnü’l-Hâcib’in Muħtaśarü’l-Müntehâ’sı ve Bedreddin ez-Zerkeşî’nin el-Baĥrü’l-muĥîŧ’i sayılabilir. Hint yarımadası âlimlerinden Sıddîk Hasan Han’ın “İslâm’da benzeri yazılmamış bir kitap” olarak değerlendirdiği İrşâdü’l-fuĥûl, fıkıh usulüne dair daha sonraki kitaplar için ilham kaynağı olmuş ve özellikle XIX. yüzyıldan itibaren ortaya çıkan yenilikçi hareketlere ilmî ve fikrî bir zemin teşkil etmiştir.
Sıddîk Hasan Han İrşâdü’l-fuĥûl’ü özetlemiş ve eserine Ĥuśûlü’l-meǿmûl min Ǿilmi’l-uśûl adını vermiştir (İstanbul 1296). İslâm dünyasının muhtelif bölgelerindeki eğitim kurumlarında ders kitabı olarak okutulan İrşâdü’l-fuĥûl’ün çeşitli baskıları yapılmıştır (Kahire 1327, 1347, 1349, 1356, 1928, 1930, 1937; nşr. Ebû Mus‘ab Muhammed Sa‘d el-Bedrî, Beyrut 1412/1992). Son neşirde âyet, hadis, sahâbeye ait haberler, şiir ve atasözlerine dair indeksler bulunmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed b. Ali Şevkânî, İrşâdü’l-fuĥûl (nşr. Ebû Mus‘ab Muhammed Sa‘d el-Bedrî), Beyrut 1412/1992; Sıddîk Hasan Han, Ĥuśûlü’l-meǿmûl min Ǿilmi’l-uśûl, İstanbul 1296; a.mlf., el-Ǿİķlîd li-edilleti’l-ictihâd ve’t-taķlîd (Mezheplerin Doğuşu ve İctihâd Tartışması içinde, trc. Şükrü Özen), İstanbul 1987, s. 305; Serkîs, MuǾcem, II, 1160; Brockelmann, GAL Suppl., II, 818; Ahmed Mahmûd Subhî, ez-Zeydiyye, Kahire 1404/1984, s. 540; Abdülvehhâb Hallâf, İslâm Hukuk Felsefesi: İlmü usûli’l-fıkh (trc. Hüseyin Atay), Ankara 1985, tercüme edenin girişi, s. 176-177; Abdullah Muhammed el-Habeşî, Meśâdirü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen, Beyrut 1408/1988, s. 184; Abdülganî Kāsım Gālib eş-Şerecî, el-İmâmü’ş-Şevkânî ĥayâtühû ve fikrüh, Beyrut 1988, s. 195; Hayreddin Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, İstanbul 1989, s. 313; Şâban Muhammed İsmâil, el-İmâmü’ş-Şevkânî ve menhecühû fî uśûli’l-fıķh, Devha 1409/1989, s. 34; Hüseyin b. Abdullah el-Ömerî, el-İmâmü’ş-Şevkânî râǿidü Ǿaśrih, Beyrut 1411/1990, s. 166-261.
Kâmil Yaşaroğlu