ÎSÂ b. SEHL
(عيسى بن سهل)
Ebü’l-Asbağ Îsâ b. Sehl b. Abdillâh el-Esedî el-Ceyyânî el-Endelüsî (ö. 486/1093)
Mâlikî fıkıh âlimi ve kadı.
Aslen Ceyyânlı (Jaen) olup Kurtuba’da (Cordoba) yetişti. Ayrıca Ceyyân, Gırnata ve Tuleytula’da (Toledo) birçok âlimden ders aldı. Hocaları arasında Ebû Abdullah İbn Attâb, Ebû Ömer İbnü’l-Kattân, Hâtim b. Muhammed et-Trablusî, Mekkî b. Ebû Tâlib, Yahyâ b. Zekeriyyâ el-Kuley‘î, İbn Şemmâh, İbn Erfa‘re’suh, Ebû Bekir İbnü’l-Garrâb ve İbn Abdülber en-Nemerî sayılmaktadır. Özellikle fıkıh alanında derin bilgi sahibi oldu. el-Aĥkâmü’l-kübrâ adlı eserinin başında Sahnûn’un el-Müdevvenetü’l-kübrâ’sı ile Utbî’nin el-Müstaħrace’sini (el-ǾUtbiyye) ezberlediğini belirtir (İbn Ferhûn, II, 70). Tuleytula’da Kadı Ebû Zeyd el-Haşşâ’a, Kurtuba’da Kadı Ebû Bekir İbn Manzûr’a kâtiplik yaptı; bir süre de şûra üyeliği görevinde bulundu. Hıristiyan kralların baskısı altında kalan Gırnata’daki son Zîrî emîri Abdullah b. Bulukkîn tarafından 475 (1082) yılında Murâbıt Hükümdarı Yûsuf b. Tâşfîn’den yardım istemek için elçi olarak Sebte’ye (Ceuta) gönderildi. Hükümdarın iltifatına mazhar olan Îsâ b. Sehl, Tanca ve Miknâse’de kadılık yaptı ve ders verdi. Talebeleri arasında Ebû Muhammed İbn Mansûr, Ebû İshak İbrâhim b. Ahmed el-Basrî, Ebû Muhammed b. Ca‘fer ve Ebû Abdullah b. Îsâ et-Temîmî bulunmaktadır. Ardından tekrar Endülüs’e dönen Îsâ b. Sehl Gırnata’da kadılık yaptı. Murâbıtlar şehri aldıktan (483/1090) bir süre sonra bu görevinden ayrıldı; 4 Muharrem 486 (4 Şubat 1093) tarihinde vefat etti.
Îsâ b. Sehl, özellikle yeni ortaya çıkan meseleler (nevâzil) ve bunların çözümü konusunda bilgi sahibiydi. Kadıların hüküm verirken danıştığı heyette üyelik yapması ve çeşitli şehirlerde bizzat kadılık görevinde bulunmasının sağladığı tecrübe birikimini, yargı hukuku ve muâmelâta dair el-Aĥkâmü’l-kübrâ adlı eserinde bir araya getirmiştir. Kaynaklarda ve çeşitli nüshalarında el-İǾlâm bi-nevâzili’l-aĥkâm, en-Nevâzil, el-Aĥkâm diye de anılan eser Endülüs’te büyük bir rağbet görmüştür. Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin belirttiğine göre medreselerde İmam Mâlik’in el-Muvaŧŧaǿı ezberlendikten sonra Sahnûn’un el-Müdevvenetü’l-kübrâ’sı ile İbnü’l-Attâr’ın el-Veŝâǿiķ’i okunur ve Îsâ b. Sehl’in el-Aĥkâm’ı ile öğrenim tamamlanırdı (İbn Sahnûn, neşredenin ekleri, s. 141). Dönemin içtimaî, iktisadî, hukukî hayatına ışık tutan ve belge değeri taşıyan eser, Venşerîsî’nin Kuzey Afrika ve Endülüs ulemâsının fetvalarını topladığı el-MiǾyârü’l-muǾrib’inde sıkça atıfta bulunduğu kaynaklardan biridir (XIII, 345, 362, 451, 471). Evarista Lévi-Provençal, Endülüs tarihiyle ilgili kitabında el-Aĥkâm’dan büyük ölçüde faydalanmış ve eserin önemine dikkat çekmiştir (bk. bibl.).
el-Aĥkâmü’l-kübrâ’nın çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları mevcuttur (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 55 K, 370 K, 838 K, 1728 D, 3398 D; Rabat, el-Hizânetü’l-melekiyye, nr. 2501; Fas, Câmiu’l-Karaviyyîn, nr. L-299; Tunus, Dârü’l-kütübi’l-vataniyye, nr. 1894, 7212). Muhammed Abdülvehhâb Hallâf, el-Hizânü’l-âmme’deki beş nüshaya dayanarak eserde çeşitli konularla ilgili belge değerindeki mâlumatı bugünkü hukuk sistematiği açısından değerlendirip bir seri halinde yayımlamıştır: Veŝâǿiķ fî aĥkâmi’l-ķażâǿi’l-cinâǿî fi’l-Endelüs müstaħraceten min maħŧûŧi’l-Aĥkâmi’l-kübrâ (Kahire 1980); Veŝâǿiķ fî aĥkâmi ķażâǿi ehli’ź-źimme fi’l-Endelüs (Kahire 1980); Ŝelâŝü veŝâǿiķ fî muĥârebeti’l-ehvâǿ ve’l-bidaǾ fi’l-Endelüs (Kahire 1981); Veŝâǿiķ fi’ŧ-ŧıbbi’l-İslâmî ve važîfetihî fî muǾâveneti’l-ķażâǿ fi’l-Endelüs (Kahire 1982); Veŝâǿiķ fî şüǿûni’l-Ǿumrân fi’l-Endelüs (Kahire 1983); Veŝâǿiķ fî şüǿûni’l-ĥisbe fi’l-Endelüs (Kahire 1985). Hallâf ayrıca, el-Hizânetü’l-âmme’deki iki nüshanın (nr. 838 K, 3398 D) sonuna müstensih tarafından eklenen altmış beş Mâlikî âliminin kısa biyografilerini notlarla neşretmiştir (bk. bibl.).
Enes el-Allânî, Tunus el-Külliyyetü’z-Zeytûniyye li’ş-şerîa ve usûli’d-dîn’de el-Aĥkâmü’l-kübrâ’yı doktora tezi olarak neşre hazırlamış (1982), ayrıca Reşîd en-Nuaymî, Saint Andrews Üniversitesi’nde yine doktora tezi olarak eseri yayıma hazırlayıp Dîvânü’l-aĥkâmi’l-kübrâ: en-Nevâzil ve’l-aǾlâm adıyla neşretmiştir (Riyad 1417/1997). R. Daga Portillo da eser üzerine bir çalışma yapmıştır (“Aproximación a la obra Al-Aĥkām al-kubrā del Cadi Isā Ibn Sahl”, Miscelánea de Estudios Arabes y Hebraicos, XXXVI/1 [Granada 1987], s. 237-249). Ziriklî, el-Aĥkâmü’l-kübrâ’nın Nasûh en-Neccâr tarafından edisyon kritiği yapılarak yayıma hazırlandığını belirtmekle birlikte (el-AǾlâm, V, 103) neşrin gerçekleşip gerçekleşmediği hususunda bilgi edinilememiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
Îsâ b. Sehl, Veŝâǿiķ fî aĥkâmi’l-ķażâǿi’l-cinâǿî fi’l-Endelüs (nşr. Muhammed Abdülvehhâb Hallâf), Kahire 1980, neşredenin girişi, s. 6-12; a.mlf., Veŝâǿiķ fî şüǿûni’l-ĥisbe fi’l-Endelüs (nşr. Muhammed Abdülvehhâb Hallâf), Kahire 1985, neşredenin girişi, s. 9-16; İbn Sahnûn, Âdâbü’l-muǾallimîn (nşr. Muhammed el-Arûsî el-Matvî), Tunus 1392/1972, neşredenin ekleri, s. 141; Kādî İyâz, Tertîbü’l-medârik (nşr. Saîd Ahmed A‘râb), Rabat 1403/1982, VIII, 182-183, 199; İbn Beşküvâl, eś-Śıla, II, 438; Dabbî, Buġyetü’l-mültemis, s. 403; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIX, 25-26; Nübâhî, Târîħu ķuđâti’l-Endelüs, Beyrut 1403/1983, s. 96-97; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb, II, 70-72; Venşerîsî, el-MiǾyârü’l-muǾrîb, Beyrut 1403/1983, XIII, 345, 362, 451, 471; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 122; Brockelmann, GAL, I, 479; Suppl., I, 661; E. Lévi-Provençal, Histoire de l’Espagne musulmane, Paris 1967, III, 116, 126, 128, 144-145, 210, 220, 230, 242, 259; ayrıca bk. İndeks; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), V, 103; Ahmed Muhtâr el-Abbâdî, “Maħŧûŧü’l-Aĥkâmi’l-kübrâ”, el-Mecelletü’l-ǾArabiyye li’l-Ǿulûmi’l-insâniyye, II/1, Küveyt 1981, s. 231-235; Muhammed Abdülvehhâb Hallâf, “Terâcim fî tesmiyeti fuķahâǿi’l-Endelüs ve târîħu vefâtihim müstaħraceten min maħŧûŧi’l-Aĥkâmi’l-kübrâ”, el-Menâhil, XXI, Rabat 1981, s. 296-312; XXIII (1982), s. 263-268; a.mlf., “Maħŧûŧu Nevâzili İbn Sehl el-Esedî el-Endelüsî”, MMMA (Küveyt) XXVI/2 (1982), s. 735-744.
Ahmet Özel