İSFAHÂNÎ, Mahmûd b. Abdurrahman
(محمود بن عبد الرحمن الإصفهاني)
Ebüssenâ Şemsüddîn Mahmûd b. Abdirrahmân b. Ahmed el-İsfahânî (ö. 749/1349)
Eş‘arî kelâmcısı ve Şâfiî fakihi.
17 Şâban 674’te (5 Şubat 1276) İsfahan’da doğdu. İlk öğrenimini babasının yanında yaptıktan sonra Kutbüddîn-i Şîrâzî, Cemâleddin İbn Ebü’r-Recâ gibi âlimlerden İslâmî ilimleri okudu. Gençlik yıllarını Tebriz ve İsfahan’da geçirdi. 724’te (1324) hacca gitti; dönüşte Kudüs’e uğradıktan sonra yörenin ünlü âlimleriyle tanışmak üzere Dımaşk’a geçti. Orada bir taraftan ders verirken bir taraftan çeşitli eserler kaleme aldı. Revâhiyye Medresesi müderrisi İbnü’z-Zemlekânî vefat edince buranın müderrisliğine getirildi. Dımaşk’ta yedi yıl kaldıktan sonra Memlük Sultanı Muhammed Nâsır’ın daveti üzerine Kahire’ye gitti ve Sertâkus Zâviyesi’nin şeyhi Mecdüddin el-Aksarâyî tarafından karşılandı. Kısa bir süre Muizziyye Medresesi’nde müderrislik yaptı. Sultan Nâsır’ın inşa ettirdiği Nâsıriyye Medresesi’nin müderrisliğine tayin edildi ve ölünceye kadar bu görevi yürüttü. Zilkade 749’da (Şubat 1349) Kahire’de ortaya çıkan veba salgınında öldü ve Karâfe’ye defnedildi.
Kutbüddîn-i Şîrâzî’nin etkisiyle tasavvufa ilgi duyan İsfahânî, kelâm ve mantıkla meşgul olmasına rağmen Takıyyüddin İbn Teymiyye gibi Selefî bir âlimin kendisinden takdirle bahsettiği güçlü bir ilmî şahsiyete sahipti. Çeşitli alanlarda eserler kaleme almış ve kelâm ilminde şerhçilik dönemine öncülük yapmıştır.
Eserleri. 1. Şerĥu’l-ǾAķāǿid. Necmeddin en-Nesefî’ye ait ǾAķāǿidü’n-Nesefî’nin şerhidir (Süleymaniye Ktp., nr. 740). 2. MeŧâliǾu’l-enžâr. Beyzâvî’nin ŦavâliǾu’l-envâr adlı kitabının şerhi olup Memlük Sultanı Nâsır Muhammed’e ithaf edilen eser ŦavâliǾu’l-envâr şerhleri arasında meşhur olmuş ve Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur (İstanbul 1305). Sarıgürz diye meşhur olan Nûreddin b. Yûsuf, Seyyid Şerîf el-Cürcânî, Muslihuddin Lârî, Efdalzâde Hamîdüddin
ve Hocazâde Muslihuddin Efendi esere hâşiye yazmışlardır (Keşfü’ž-žunûn, II, 1116-1117). 3. Teşyîdü’l-ķavâǾid fî şerĥi Tecrîdi’l-Ǿaķāǿid. Nasîrüddin et-Tûsî’nin Tecrîdü’l-Ǿaķāǿid’ine (Tecrîdü’l-kelâm) yapılmış bir şerhtir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2276; Beşir Ağa, nr. 400). eş-Şerĥu’l-ķadîm adıyla da bilinen kitapta özellikle Tûsî’nin imâmet konusundaki görüşleri tenkit edilmiştir. Anadolu’da çok tutulan esere Seyyid Şerîf el-Cürcânî Ĥâşiyetü’t-Tecrîd adıyla hacimli bir hâşiye yazmış, bunun üzerine de çeşitli hâşiye ve ta‘likler kaleme alınmıştır (a.g.e., I, 346-347, 349). 4. Ħulâśatü’l-Ǿaķīde (Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 471). 5. Şerĥu Minhâci’l-vüśûl ilâ Ǿilmi’l-uśûl. Beyzâvî’ye ait Minhâcü’l-vüśûl’ün şerhi olup (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 996) Muhammed en-Nemle tarafından yayımlanmıştır (Riyad 1410/1990). 6. Şerĥu Muħtaśarı İbni’l-Ĥâcib. İbnü’l-Hâcib’in Müntehe’s-sûl ve’l-emel adlı eserine kendisinin yaptığı el-Muħtaśar’ın şerhidir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 771; Yozgat, nr. 663). 7. Beyânü meǾâni’l-BedîǾ. İbnü’s-Sââtî’nin el-BedîǾ (Nihâyetü’l-vüśûl) adlı fıkıh usulüne dair eseri için yazılmış bir şerhtir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 1345, 1347). Sıbgatullah Nebî Gulâm Muhammed Kutbüddin eser üzerinde bir doktora çalışması yapmış ve metnini tahkik etmiştir (1405/1984, Câmiatü Ümmi’l-kurâ [Mekke]). 8. Envârü’l-ĥaķāǿiķı’r-rabbâniyye fî tefsîri’l-leŧâǿifi’l-Ķurǿâniyye. Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı ile Râzî’nin Mefâtîĥu’l-ġayb’ından istifade edilerek kaleme alınmıştır. Yer yer her iki müellife yazar tarafından yöneltilen tenkidleri de ihtiva eden eserin müellif hattıyla yazılmış bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde mevcuttur (Lâleli, nr. 138). 9. Şerĥu Fuśûli’n-Nesefî. Burhâneddin en-Nesefî’nin cedel ilmine dair Fuśûl’ünün şerhidir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 740). 10. Şerĥu MeŧâliǾi’l-envâr. Sirâceddin el-Urmevî’ye ait MeŧâliǾu’l-envâr’ın şerhi olup (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2672; Beşir Ağa, nr. 423) eser üzerine Molla Fenârî, İbn Cemâa, Kara Dâvud ve Musannifek tarafından hâşiyeler yazılmıştır (a.g.e., II, 1717). 11. el-Mûcez fî Ǿilmi’l-manŧıķ (Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 471). 12. Nâžıratü’l-Ǿayn. Bir mukaddime ile iki bölümden oluşan eser için Ahmed b. Ömer el-Mâlikî bir şerh kaleme almıştır (a.g.e., II, 1921). 13. Şerĥu’l-Kâfiye. İbnü’l-Hâcib’in nahve dair eserinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2462). 14. MiǾyârü’l-Cemâlî ve miftâĥu Ebî İsĥaķī. Farsça’ya ve aruz ilmine dair olan eser Sultan Cemâleddin Ebû İshak’a ithaf edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Servili, nr. 252; Kadızâde Mehmed, nr. 427). 15. Şerĥu ǾArûż. Sadreddin Muhammed b. Rükneddin es-Sâvî’ye ait eserin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Beşir Ağa, nr. 539).
BİBLİYOGRAFYA:
Sübkî, Ŧabaķāt, X, 383; İsnevî, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, I, 172; İbn Kādî Şühbe, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, III, 71-72, 77, 78, 82, 108; IV, 37, 39; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, IV, 326; Dâvûdî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn, II, 313-314; Keşfü’ž-žunûn, I, 112, 235, 346-347, 349, 443; II, 1116-1117, 1136, 1148, 1371, 1717, 1855, 1921, 1991; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VI, 165; Brockelmann, GAL Suppl., II, 137; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 409; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul 1974, II, 560-561; Cahit Baltacı, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1976, s. 37; Muhsin Demirci, Ebü’s-Senâ Ahmed İbn Abdi’r-Rahman el-İsfahanî ve Tefsirdeki Metodu (doktora tezi, 1987), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Muhsin Demirci