İSHAK b. ALİ er-RUHÂVÎ
(إسحاق بن علي الرهاوي)
(ö. 319/931’den önce)
Hekimlik ahlâkına dair Edebü’ŧ-ŧabîb adlı eseriyle tanınan tabip.
Ruha’da (Urfa) doğdu. Irak yöresinde yaşadığı, bir ara Halep’te bulunduğu anlaşılmaktadır. Steinschneider kaynak göstermeden onun bir hıristiyan olduğunu söyler. J. Christoph Bürgel ise Edebü’ŧ-ŧabîb’in mevcut yazmasının ilk sayfasındaki “İshak b. Ali el-Yehûdî” kaydına dayanarak müellifi kendisinden daha meşhur yahudi meslektaşları arasında görme eğilimindedir (ZDMG, CXVII [1967], s. 91). Yine Edebü’ŧ-ŧabîb’deki bazı ifadelerinden onun tek tanrıcı olduğu sonucu çıkmaktadır. Meselâ bir yerde (Edebü’ŧ-ŧabîb [nşr. F. Sezgin], s. 12) Allah’ın vahdâniyyetini ikrar etmenin gerektiğini vurgularken bir başka yerde (a.g.e., s. 20) Huneyn b. İshak’ın tevhid mezhebine aykırı inanca sahip bulunduğundan söz eder. Bu bilgilere göre Ruhâvî’nin yahudi olması ihtimali yüksektir. Fuat Sezgin de onun bir muvahhid olduğunu teyit etmektedir (GAS, III, 264). Hakkında tek kaynak olan İbn Ebû Usaybia’nın verdiği kısa mâlûmata göre Ruhâvî, döneminde başarılı bir hekim olarak ün yapmış, ayrıca bir Câlînûs (Galen) uzmanı sayılmıştır (ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 342). Ruhâvî’nin ölüm tarihi tesbit edilememiştir. Edebü’ŧ-ŧabîb’in ilmî neşrini hazırlayan Merîzen Saîd Merîzen Asîrî eserin başına eklediği incelemede Ruhâvî’nin, tabiplerin mesleklerini icraya başlamadan önce imtihan edilmesi yönündeki bir temennisinin 319’da (931) Abbâsî Halifesi Muktedir-Billâh tarafından uygulamaya konulduğunu hatırlatarak onun 319’dan önceki bir tarihte vefat ettiği sonucuna varır (Edebü’ŧ-ŧabîb, neşredenin girişi, s. 8-9).
Edebü’ŧ-ŧabîb’deki dinî üslûptan anlaşıldığına göre sağlam bir Tanrı inancına sahip olan Ruhâvî ahlâk mefhumuna son derece önem vermekteydi. Onun, gerçek bir hekim olmanın ilk şartı olarak yaratıcı bir Tanrı inancını ileri sürmesi bu bakımdan ilgi çekicidir. Tanrı her şeye kādir, hikmet sahibi, öldüren, dirilten, hasta eden, şifa veren bir varlıktır. Bir hekim bütün sevgi ve düşüncesini gönülden Allah’a yöneltmelidir (Edebü’ŧ-ŧabîb [nşr. F. Sezgin], s. 9-10). İnancını Aristo’nun Metafizika ve Fizika adlı eserlerinden, Eflâtun’un Phaidon diyalogundan, Hipokrat yemininin Arapça nüshasından (Kitâbü’l-Eymân ve’l-Ǿuķūd), Câlînûs’un Fî MenâfiǾi’l-aǾżâǿ adlı eserinden iktibaslarla destekleyen Ruhâvî, Allah’ın varlığı ve O’nun yarattıkları hakkındaki bilgisinden hareketle esas itibariyle şifa verenin Allah olduğu, dolayısıyla tıp sanatının insanlara Allah tarafından ilham edildiği fikrini vurgulamak istemektedir (a.g.e., s. 11-17). Bunu yaparken de üstadı Câlînûs’un otoritesine başvuran Ruhâvî, beşerî bilgiye ait metotların genel bir tıp teorisinin esaslarını kurmaya yetmeyeceğini ve bu ilmin esasları bakımından ilâhî ilhama dayandığını ileri sürer.
Ruhâvî’ye göre başta tıp olmak üzere bütün uygulamalı bilimlerde akıl yürütme ve deney şeklinde iki metot vardır. Bu metotlardan her birinin yalnız başına tıp sanatının icrasında yetersiz olduğu açıktır. Tıbbın hem ilim hem uygulama yönü iki metodun birleştirilmesini gerektirir.
Edebü’ŧ-ŧabîb dışındaki eserlerinin de Câlînûs’un kitaplarından derlenen metinlerden oluşmasından hareketle Ruhâvî’nin Câlînûsçu tıp teorisine sonuna kadar sadık kaldığı söylenebilir. Câlînûs, yalnız bir tıp otoritesi olarak değil Ârâǿü Buķrâŧ ve Felâŧun, Fi’l-Aħlâķ, Fî Enne ķuva’n-nefs tevâbiǾ li-mizâci’l-beden adlı eserleriyle bir filozof olarak da Ruhâvî’yi ilgilendirmiş ve müellif bu eserlere sık sık başvurmuştur. Ruhâvî, Câlînûs’un felsefî eserlerinin etkisiyle Eflâtuncu üçlü nefis teorisini benimsemiş; akıl, öfke ve şehvet güçlerinin sırasıyla beyin, kalp ve karaciğerle organik seviyedeki ilişkisini yine Eflâtun’un adalet doktrinine göre bir denge esasına bağlamıştır. Câlînûs’un Fî Enne ķuva’n-nefs adlı eserinden de anlaşılacağı gibi ruhun güçleri organizmanın mizacına bağlı olduğuna göre Ruhâvî bu ilkeden ruh ve beden sağlığı arasındaki ilişkiye kolayca ulaşabilmiştir (a.g.e., s. 20-21). Müellife göre eğitim yoluyla ahlâkın iyileştirilmesi mümkündür. Kazanılan iyi ahlâk bir bakıma “müktesep akıl”dır (a.g.e., s. 28). Bazı İşrâkī fikirlerine rağmen fizikî varlığın incelenmesinde tecrübeye büyük önem veren Ruhâvî, tıpta bu ilkeye riayet etmeyen hekimin ya sağlıklı insanları hasta edeceğini yahut hastasının ölümüne sebep olacağını belirtir (a.g.e., s. 100). Hekimlikteki hatanın öteki disiplinlerdeki hatalara benzemediğini hatırlatan müellif, hekimlerin ciddi bir imtihana tâbi tutulduktan sonra mesleklerini icra etmelerine izin verilmesi gerektiğini ifade eder. Nitekim bu konuda müstakil bir eser de kaleme almıştır (a.g.e., s. 182-184).
Ruhâvî, Helenistik kültürle içli dışlı olduğu kadar kendi çağdaşlarını da yakından takip etmiştir. Kindî’nin felsefeci kişiliğinden övgüyle bahseden müellif, Huneyn b. İshak ve oğlunun aklî ilimlerdeki üstünlüklerine işaret eder. Ayrıca kendi dönemine kadar yaşamış ünlü hekimlerin İslâm halifeleri nezdindeki mevkileriyle ilgili olarak çeşitli örnekler aktarmış (a.g.e., s. 164-170), bu tarihî malzemeye İbn Ebû Usaybia tarafından sıkça başvurulmuştur (krş. ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 191, 207, 215, 225, 234, 241, 242, 246). Edebü’ŧ-ŧabîb’in, IV. (X.) yüzyılda “İslâm dünyasının Câlînûs’u” olarak ün yapmış Ebû Bekir er-Râzî’nin Aħlâķu’ŧ-ŧabîb adlı eserine (Kaya, s. 232-246) ilham kaynağı olduğu söylenebilir.
Eserleri. 1. Edebü’ŧ-ŧabîb. Ruhâvî’nin günümüze ulaşan tek eseri olup bilinen yegâne nüshası Edirne Selimiye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 1658). Tıpkıbasımı Fuat Sezgin tarafından yapılmış (Frankfurt 1985), daha sonra Merîzen Saîd Merîzen Asîrî ilmî neşrini gerçekleştirmiştir (bk. bibl.). Martin Lewey eseri Medical Ethics of Medieval Islam with Special Reference to al-Ruhāwīs “Practical Ethics of the Physician ...” adıyla İngilizce’ye tercüme etmiştir (Transactions, Philadelphia 1967). 2. Künnâş. Câlînûs’un, Arapça’da el-Meyâmir fî terkîbi’l-edviye bi-ĥasebi emrâżı’l-aǾżâǿ mine’r-reǿs ile’l-ķadem adıyla bilinen on makalesinden derlenmiştir. 3. CevâmiǾ. Yine Câlînûs’un dört kitabından oluşan ve İslâm dünyasında CevâmiǾu’l-İskenderâniyyîn adıyla anılan koleksiyondan derlenmiştir. 4. Keyfe yenbaġī en yümteĥane’ŧ-ŧabîb (Edebü’ŧ-ŧabîb [nşr. F. Sezgin], s. 184). 5. el-Medħal ilâ Ǿilmi’l-cedel. Tartışma ve ikna metodunu öğreten kitap, hekim-hasta diyalogunun sağlıklı şekilde gerçekleşmesini temin maksadıyla kaleme alınmıştır (a.g.e., s. 152).
BİBLİYOGRAFYA:
İshak b. Ali er-Ruhâvî, Edebü’ŧ-ŧabîb (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1985, s. 9-10, 11-17, 20-21, 28, 100, 152, 164-170, 182-184; a.e. (nşr. Merîzen Saîd Merîzen Asîrî), Riyad 1412/1992, neşredenin girişi, s. 3-33; İbn Ebû Usaybia, ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 191, 207, 215, 225, 234, 241-242, 246, 342; Sezgin, GAS, III, 263-264; J. Christoph Bürgel, “Adab und i’tidāl in ar-Ruhāwīs Adab aŧ-Ŧabīb”, ZDMG, CXVII (1967), s. 90-102; Mahmut Kaya, “Ünlü Hekim-Filozof Ebû Bekr er-Râzî ve Hekimlik Ahlâkı ile İlgili Bir Risâlesi”, Felsefe Arkivi, sy. 26, İstanbul 1987, s. 227-246.
İlhan Kutluer