İSMAİL BEY, Gutgaşınlı
(1806-1861)
Azerbaycanlı Türk yazarı.
Eski adı Gutgaşın olan Oğuz şehrinde doğdu. Babası Nasrullah Sultan ve dedeleri, o dönemde Azerbaycan’ın Şeki Hanlığı’na bağlı olan Gutgaşın’ın beyleri idiler. İlk tahsiline özel hocalardan aldığı derslerle başladı. Farsça ve Arapça’yı öğrenerek Şark edebiyatını tanıdı. Bey ailesinden
olması sebebiyle askerliğe ilgi duydu ve 1822’den itibaren Kafkasya’daki Rus ordusuna yazıldı. Daha sonra Petersburg’daki askerî okulu bitiren İsmail Bey 1826-1828 Rus-İran, 1827-1828 Rus-Türk savaşlarıyla Dağıstan’daki çatışmalara (1831, 1832, 1838) ve Türkmençay barış görüşmelerine katıldı. Polonya’da görev aldı (1834-1836), birçok askerî nişana lâyık görüldü. Topçu generalliğine kadar yükseldi. Rus askerî hizmetinden ayrıldığında Rus Çarı I. Nikola’nın özel emriyle kendisine ömür boyu maaş bağlandı.
Kafkasya’nın ilk genel valisi olan General Vorontsov’un emri üzerine kurulan müslüman hanlıkların ve beylerin mülkiyet hakları ve beylerle köylüler arasındaki feodal ilişkilerin yeniden düzenlenmesi çalışmalarını yürüten komisyonda görev alan İsmail Bey, aynı zamanda Rusya İmparatorluk Coğrafya Cemiyeti’ne bağlı Kafkasya bölümüyle Kafkasya Köy Ekonomisi Teşkilâtı’nın üyesi olarak çalıştı. 1852’de karısı Bike Hanım’la birlikte hacca gitti. Ölümünde Oğuz şehrinde defnedildi.
Eserleri. 1. Réchedbey et Sadète Chanime (Varşova 1835). İsmail Bey’in Varşova’da askerî hizmette iken kaleme aldığı eser türü, muhtevası, üslûbu ve konusu bakımından yeni ve çağdaştır. Kitapta müellif doğduğu toprağa ve tabiata bağlılığı ana motif olarak kullanmıştır. Azerbaycan edebiyatında realizme bağlı bir millî şuurun uyanmasında ilk rolü oynayan bu eserden Mirza Feth Ali Ahundzâde belirli ölçüde etkilenmiştir. 2. Yol Geydleri (Bakü 1966). XIX. yüzyıl Âzerî Türkçesi’nin dikkate değer örneklerinden olan kitap, hac yolundaki yerler hakkında tarihî ve sosyolojik bilgiler yanında yer yer birtakım içtimaî ve felsefî yorumları da ihtiva etmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Feyzulla Gasımzade, “İsmail Bey Gutgaşınlı”, Azerbaycan Edebiyatı Tarihi (nşr. Azerbaycan CCR Elmler Akademyası), Bakü 1960, II, 23-24; a.mlf., XIX. Esr Azerbaycan Edebiyyatı Tarihi, Bakü 1966, s. 168-175; Hidayet Efendiyev, Azerbaycan Bediî Nesrinin Tarihinden, Bakü 1963, s. 108-164; Yaşar Garayev, Realizm: Sen’et ve Hegiget, Bakü 1980, s. 56-58, 74; Halid Elimirzayev, Bediî Hegiget Uğrunda, Bakü 1984, s. 32-40; Selman Mümtaz, Azerbaycan Edebiyyatının Gaynagları (haz. Rasim Tagıyef), Bakü 1986, s. 394-402; Yavuz Akpınar, “İsmail Bey, Kutkaşınlı”, TDEA, V, 3.
Yaşar Garayev