İSTÂR
(الإستار)
Eczacılık ve kuyumculukta kullanılan eski bir tartı birimi.
Ezherî, Muhibbî ve Cevâlîkī gibi Arap dilcileri “her şeyin dördü ya da dördüncüsü” anlamındaki istâr kelimesinin Farsça çehârdan (dört) geldiğini ileri sürerse de modern kaynaklara göre aslı 4 drahmilik Grek gümüş parası staterdir. Epiphanius’un etimolojik tahliline göre, İbrânî ölçü sisteminde ons iki eşit parçaya
ayrılıp terazinin birer kefesine konduğunda denge oluştuğu için her birine “denk” anlamında stater adı verilmiştir (Epiphanius’ Treatise, s. 64). Bu tahlil, Grekçe’deki stathmos (“ağırlık” [?]) veya histemi (“tartmak; doğrulmak, dikilmek”) kelimelerini çağrıştırmaktadır. Arapça’da istâr, önceleri mennin kırkta biri olan miktara denirken anlamı genişleyerek aynı cinsten şeylerin dördünü ifade için kullanılmaya başlanmıştır. Çoğulu esâtir ve esâtîr olan kelimenin Akkadca’sı istatirru şeklindedir. Latince’de de stater ve statera (kıstas) kelimelerine rastlanmaktadır. Müslümanlar arasında özellikle eczacılık ve kuyumculukta kullanılan istârla ibrişim ve pamuk gibi bazı ticarî metâ da tartılırdı.
Galen’e (Câlînûs) (ö. 200) göre 1 stater 4 drahmiye eşittir. 3,3105 gramlık drahmiden hareketle staterin değeri (4 × 3,3105 =) 13,242 gr. olarak bulunur. Epiphanius staterin librenin yirmi dörtte biri, 1b librelik İtalya minasının kırkta birine eşit olduğunu bildirmektedir. Ayrıca onun verdiği bilgilerden 1 stater = a ons = 4 gümüş denarius = 12 gramma = 72 kırat = 144 arpa eşitlikleri elde edilmektedir. Grek gramması 1,1035 gr. olduğuna göre bu stater de öncekiyle aynı değerdedir. İsidoro (ö. 636), staterin yarım unciæ (ons) veya 3 altın sikkeye (aureos) eşit olduğunu söylemektedir. Sauvaire’e göre onun işaret ettiği ons her biri 3,3105 gramlık 8 drahmi ağırlığındadır ve altın sikke de 4,414 gramlık miskal-dinardır. Böylece istâr yine (8 × 3,3105 ÷ 2 = 3 × 4,414 = ) 13,242 gr. olur (JA, III [1884], s. 375).
Endülüslü hekim Zehrâvî (ö. 400/1010) tıpta kullanılan istârın karşılığı olarak 4 miskal, 4,5 miskal, 5 dirhem, 6b dirhem, 6 dirhem + 2 dânek, 4 dirhem keyl, 6c dirhem keyl gibi farklı değerler bildirildiğini söyledikten sonra birinci şıkkı tercih etmektedir. Zehrâvî ayrıca miskal için 1 drahmi veya 3 gramma, drahmi içinse 1 dirhem keyl + 1 dânek, 18 kırat, 1 Roma dirhemi veya 15 harrûbe gibi karşılıklar vermektedir (et-Taśrîf, II, 457, 459; krş. Sauvaire, III [1884], s. 375). Söz konusu miskal drahmiye eşit olunca yine (4 × 18 = ) 72 kıratlık, yani (4 × 3,3105 = 4 × 3 × 1,1035 = ) 13,242 gramlık istâr elde edilir. İbn Sînâ (ö. 428/1037), hekimlikte kullanılan istârın 6 dirhem + 2 dânek veya 4 miskale eşit olduğunu bildirmektedir (el-Ķānûn fi’ŧ-ŧıb, III, 441). İbnü’l-Kuff’a (ö. 685/1286) göre de istâr 6 dirhem + 2 dânekten ibarettir (el-ǾUmde fi’l-cirâĥa, II, 234). İstârın 4 miskal veya 6b dirhem olduğuna dair kayıtlar, 4,72 gramlık Arabî miskal ve 2,832 gramlık dirhem nakd esas alındığında doğrulanmaktadır. Bu durumda istârın değeri (4 × 4,72 = 6b × 2,832 = ) 18,88 gramdır.
Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî’ye göre (ö. 387/997) istâr 257d dirhem veya 180 miskal ağırlığındaki menânın kırkta birine, yani 6e dirhem veya 4,5 miskale eşittir (Mefâtîĥu’l-Ǿulûm, s. 11, 12). Bedreddin Muhammed b. Behrâm el-Kalânisî (ö. 560/1164) ve Hasan b. İbrâhim el-Cebertî (ö. 1188/1774) istârın 6e dirhem veya 4,5 miskale eşit olduğunu kaydetmektedir (Aķrâbâzînü’l-Ķalânisî, s. 291; el-Ǿİķdü’l-yemîn, vr. 29a). Her iki değer de Bağdat rıtlının yirmide biri veya mennin kırkta biri olduğu bildirilen istârı göstermektedir; rıtl 128f dirhem ya da 90 miskale, men de 2 rıtla eşittir. Bu istâr (6e × 2,975 = 4,5 × 4,25 =) 19,125 grama eşdeğerdir. Ali Paşa Mübârek, burada 4,53 gramlık Roma miskali ve 3,17 gramlık dirhemin esas alınacağını ileri sürmektedir (el-Mîzân, s. 60). İstâr için 6,5 dirhem karşılığını verenlerse rıtlın 130 dirhem ( = 91 miskal), mennin 260 dirhem olduğu yönündeki kayıtları esas almaktadır (meselâ bk. Abdurrahman Şeyhîzâde, I, 319). Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin (ö. 710/1310) bildirdiğine göre 6,5 dirhemlik veya 4,5 miskallik istâr Bağdat rıtlının yirmide biri, Medine rıtlının ise otuzda biridir (Baĥrü’r-râǿiķ, II, 443-444). İbn Âbidîn de aynı değerdeki istârın 260 dirhemlik mennin kırkta biri olduğunu belirtmektedir (Reddü’l-muĥtâr, II, 76). Walther Hinz istârın değerini 6c dirheme, yani 20 grama eşitlerken muhtemelen Bağdat rıtlının 128 dirhem olduğuna dair rivayetlere dayanmaktadır. Halbuki istârın 4,46 gramlık 4,5 miskale eşit olduğunu söylerken rıtlın değerini 128f dirhem (90 miskal) şeklinde gösteren rivayetlere itibar etmektedir (Islamische Masse, s. 15). Söz konusu dirhem 3,125 gram olarak alındığında istâr için onun verdiği 20 gramlık değere ulaşılmaktadır: 1 istâr = 4,5 × 4,46 = 20,07 gram 6c × 3,125.
Ebü’l-Münâ Dâvûd b. Ebû Nasr Kûhîn el-Attâr da (ö. 658/1260) istâr için h men, 4 veya 4g miskal, 4 miskal + 2 dânek, drahmi için 1 miskal (= 1i dirhem), 1 Roma dirhemi, 1b Endülüs dirhemi, 1 dirhem + 1 dânek, 18 kırat veya 15 harrûbe gibi farklı değerler vermektedir (Minhâcü’d-dükkân, s. 145, 146). 4,414 gramlık miskal-dinar esas alındığında 4g miskallik istârın değeri 19,127 gr. olarak bulunur. Muhammed b. Hüsâmeddin el-Kuhistânî’nin (ö. 962/1554-55) bildirdiği kadarıyla Herat’ta kullanılan şer‘î ve örfî menâ 40 istâra, istârsa şer‘an 4,5, örfen de 7 miskale muadildir (CâmiǾu’r-rumûz, I, 210). K. J. Basmacıyan’ın verdiği bilgiden anlaşıldığı üzere Ermeniler arasında da 13,242 ve 19,127 gramlık istârlar kullanılmıştır (JA, CCXII [1928], s. 145).
BİBLİYOGRAFYA:
Tehźîbü’l-luġa, “str” md.; Kāmus Tercümesi, II, 380; Wolfram von Soden, Akkadisches Handwörterbuch, Weisbaden 1965, I, 389; W. F. Arndt - F. W. Gingrich, A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature, Chicago-London 1979, s. 381-382, 764; C. T. Lewis, A Latin Dictionary, Oxford 1993, s. 1751; Epiphanius, Epiphanius’ Treatise on Weight and Measures: The Syriac Version (ed. J. E. Dean), Chicago 1935, s. 12, 58-59, 60, 64, 139-140, 143, 144; Hârizmî, Mefâtîĥu’l-Ǿulûm, Kahire 1342, s. 11, 12; Ebü’l-Kāsım ez-Zehrâvî, et-Taśrîf li-men Ǿaceze Ǿani’t-teǿlîf (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1406/1986, II, 457, 459; İbn Sînâ, el-Ķānûn fi’ŧ-ŧıb, Bulak 1294 → Beyrut, ts. (Dârü’l-fikr), III, 441; Mevhûb b. Ahmed el-Cevâlîkī, el-MuǾarreb (nşr. F. Abdürrahîm), Dımaşk 1410/1990, s. 151-152; Muhammed b. Behrâm el-Kalânisî, Aķrâbâzînü’l-Ķalânisî (nşr. M. Züheyr el-Bâbâ), Halep 1403/1983, s. 291; Kûhîn el-Attâr, Minhâcü’d-dükkân (nşr. Hasan Zagle), Kahire 1287 → Frankfurt 1417/1997, s. 145, 146; İbnü’l-Kuf, el-ǾUmde fi’l-cirâĥa, Haydarâbâd 1356 → (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1417/1997, II, 234; Ebü’l-Berekât en-Nesefî, el-Baĥrü’r-râǿiķ şerĥu Kenzi’d-deķāǿiķ (nşr. Zekeriyyâ Umeyrât), Beyrut 1418/1997, II, 443-444; Kuhistânî, CâmiǾu’r-rumûz, İstanbul 1291, I, 210; Şehâbeddin el-Hafâcî, Şifâǿü’l-ġalîl, İstanbul 1282/1865, s. 51; Abdurrahman Şeyhîzâde, MecmaǾu’l-enhur (Haskefî, ed-Dürrü’l-münteķā içinde, nşr. Halîl İmrân el-Mansûr), Beyrut 1419/1998, I, 319; M. Emîn el-Muhibbî, Ķaśdü’s-sebîl fî-mâ fi’l-luġati’l-ǾArabiyye mine’d-daħîl (nşr. Osman Mahmûd es-Sînî), Riyad 1415/1994, I, 176; Hasan b. İbrâhim el-Cebertî, el-Ǿİķdü’l-yemîn fî-mâ yeteǾallaķ bi’l-mevâzîn, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3169, vr. 29a; İbn Âbidîn, Reddü’l-muĥtâr, II, 76; Ali Paşa Mübârek, el-Mîzân fi’l-aķyise ve’l-mekâyîl ve’l-evzân, Kahire 1309, s. 60-61; W. Hinz, Islamische Masse und Gewichte, Leiden 1955, s. 15; M. Ali İmam Şûsterî, Târîħ-i Miķyâsât-ı İslâmî, Tahran 1339, s. 51; Azîmâbâdî, ǾAvnü’l-maǾbûd, I, 405; Bilmen, Kamus2, IV, 124; M. H. Sauvaire, “Materiaux pour servir à l’histoire de la numismatique et de la métrologie musulmanes”, JA, III (1884), s. 375-380; K. J. Basmadjian, “Poids et mesures chez les anciens arméniens”, a.e., CCXII (1928), s. 145; Mahmut Esen, “Eczacılıkta Kullanılan Ağırlık Ölçülerinin Tarihsel Gelişimi”, Eczacılık Bülteni, IV/10, İstanbul 1962, s. 148, 149; Takī Bînîş, “Risâle-i Miķdâriye”, Ferheng-i Îrânzemîn, X, Tahran 1341, s. 418; Dihhudâ, Luġatnâme, IV, 2105; E. V. Zambour, “Istār”, EI² (İng.), IV, 248.
Cengiz Kallek