İZMÎRÎ, Mevlânâ Mehmed

(ö. 1165/1751)

Osmanlı âlimi.

Kırşehir’de doğdu. Babasının adı Veli, dedesininki Resul’dür. İlk öğrenimini memleketinde gördü, ardından İstanbul’a gitti. Burada başta Mirza Fâzıl olmak üzere çeşitli âlimlerden ders okudu. İcâzet aldıktan sonra İzmir’e giderek öğretim faaliyetlerine başladı. Bu arada müftülük görevine getirildi. İzmir’de vefat eden Mevlânâ Mehmed, İkiçeşmelik caddesinde bulunan Ulu Mezarlığa defnedildi.

Bizzat İzmîrî’nin kendi biyografisini anlattığı bir belgeyi gören Bursalı Mehmed Tâhir’in verdiği bu bilgiler yanında Amasyalı Âkifzâde Abdürrahim el-Mecmû‘unda, Menemen’de yetişip İstanbul’da Yûsuf Efendi’den ders alan ve Ĥâşiyetü’l-Mirǿât, Şerĥu’l-Mülteķā, BedâǿiǾu’l-burhân gibi eserlerin müellifi olan bir İzmirli Mehmed Efendi’den (ö. 1160/1747) bahsederse de Mirǿâtü’l-uśûl hâşiyesiyle tanınan İzmîrî aslen Kırşehirli olup Menemen’le ilgisi bilinmediğinden söz konusu şahıs Mustafa İzmîrî olmalıdır.

Eserleri. 1. Ĥâşiye Ǿalâ Mirǿâti’l-uśûl (I-II, Bulak 1258, 1262; İstanbul 1285, 1296, 1302, 1304, 1309). Molla Hüsrev’in eseri üzerine yapılan en meşhur hâşiye olup özellikle kelâm ve mantık kavramları ile Arap gramerine dair konularda geniş açıklamalara yer verilmiştir. 2. Tercüme-i Târîh-i Taberî (I-V, Kahire 1260, 1275).


3. İbrâzü’ż-żamâǿir Ǿale’l-Eşbâh ve’n-nežâǿir (Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 367; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1145, 1146; İzmir Millî Ktp., nr. 715; Manisa İl Halk Ktp., nr. 708). İbn Nüceym’in eseri üzerine yazılmış bir şerhtir. 4. Şerĥu Mülteķa’l-ebĥur (Kemâlü’d-dirâye fî cemîǾi’r-rivâye min şürûĥi’l-Mülteķā) (Süleymaniye Ktp., İzmir, nr. 180; Manisa İl Halk Ktp., nr. 607/1-3). 5. Risâle fi’l-iǾtikâf (Süleymaniye Ktp., Düğümlü Baba, nr. 449, vr. 174b-184b). 6. Şerĥu Risâleti’l-Birgivî (Süleymaniye Ktp., İzmir, nr. 193, 57 varak). Birgivî’nin hayız, nifas ve istihâzeyle ilgili bir risâlesinin şerhidir. 7. Şerĥu’l-ħilâfiyyât beyne’l-EşǾarî ve’l-Mâtürîdî (Mesâǿilü’l-ħilâfiyyât fîmâ beyne’l-EşǾariyye ve’l-Mâtürîdiyye) (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1650; Köprülü Ktp., Mehmed Âsım, nr. 254). Müellif bu eseri önce muhtasar bir şekilde yazmış, daha sonra da şerhetmiştir.

İzmîrî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Ĥâşiye Ǿalâ İmtiĥâni’l-eźkiyâǿ fi’n-naĥv, Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi İbni’l-Ĥâcib li-Muħtaśari’l-Müntehâ, Ĥâşiye Ǿalâ Envâri’t-tenzîl li’l-Beyżâvî, Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’ş-Şemâǿil, Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Câmî fi’n-naĥv, Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Fenârî fi’l-manŧıķ, Ĥâşiye Ǿalâ Hidâyeti’l-ĥikme, ed-Dürerü’s-seniyye fî feżâǿili’d-Devleti’l-ǾOŝmâniyye, Şerĥu Źuħri’l-müteǿehhilîn, İsticlâbü’l-murâdât (Delâǿilü’l-ħayrât şerhi), Şerĥu’l-Ǿaķāǿidi’l-cedîde fi’l-kelâm, Zübdetü Ǿilmi’l-kelâm.

BİBLİYOGRAFYA:

Mevlânâ Mehmed İzmîrî, İbrâzü’ż-żamâǿir Ǿale’l-Eşbâh ve’n-nežâǿir, Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 367, vr. 1a-b; a.mlf., Risâle fi’l-iǾtikâf, Süleymaniye Ktp., Düğümlü Baba, nr. 449, vr. 174b-184b; a.mlf., Şerĥu Risâleti’l-Birgivî, Süleymaniye Ktp., İzmir, nr. 193, vr. 1a-b; Âkifzâde Abdürrahim el-Amâsî, el-Mecmû‘, Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, nr. 2527, vr. 96b; Osmanlı Müellifleri, I, 237-238; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 328; Serkîs, MuǾcem, I, 429-430; Brockelmann, GAL, II, 293; Suppl., II, 317; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XII, 95.

Ferhat Koca