KÂFİYECİ

(ö. 879/1474)

Osmanlı âlimi.

788 (1386) yılında Bergama’da dünyaya geldi. Bazı kaynaklarda doğumu için 780 (1378), 790 (1388) ve 801 (1399) yılları kaydediliyorsa da ilk verilen tarih doğru olmalıdır. Babasının adı Muhyiddin Mehmed’dir. Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’in el-Kâfiye adlı eseriyle çokça meşgul olduğundan “Kâfiyeci” lakabıyla tanınmıştır. İlk öğrenimini memleketinde tamamladıktan sonra Anadolu ve İran’ın çeşitli şehirlerini dolaşarak birçok âlimden ders aldı. Hocaları arasında Burhâneddin Haydare b. Mahmûd el-Herevî, Şemseddin Muhammed b. İbrâhim eş-Şîrâzî, Abdülvâcid b. Muhammed el-Kütâhî, İbn Melek, Hâfızüddin el-Bezzâzî ve Molla Fenârî sayılabilir. Şam’a ve oradan hacca giden Kâfiyeci üç yıl Kudüs’te kaldı ve 830 (1427) yılı dolaylarında Kahire’ye yerleşti. Arap dili ve edebiyatı, tefsir, fıkıh, kelâm, hadis, tasavvuf, tarih, cedel, felsefe, mantık, astronomi konularında yetişmiş bir âlim olarak kendini kendini ispat etti ve Hanefîler’in önde gelen âlimlerinden biri oldu. el-Melikü’l-Eşref Barsbay Türbesi, el-Melikü’l-Eşref Şa‘bân Zâviyesi ve Türbesi, Şeyhûniyye meşihatlığı görevlerinde bulundu. Yetiştirdiği birçok öğrenci arasında Celâleddin es-Süyûtî başta olmak üzere Zekeriyyâ el-Ensârî, Takıyyüddin İbn Müşhir, Şehâbeddin İbn Esed, Abdülkādir b. Ahmed ed-Demîrî gibi âlimler yer almaktadır. Mısır Memlük hükümdarları yanında Fâtih Sultan Mehmed’in de takdir edip hediyeler gönderdiği Kâfiyeci 4 Cemâziyelevvel 879 (16 Eylül 1474) tarihinde Kahire’de vefat etti ve Eşrefiyye Türbesi yanında yaptırdığı türbede gömüldü. Ölüm yılı olarak bazı kaynaklarda verilen 873 (1468), 888 (1483) ve 899 (1494) tarihleri yanlıştır.

Eserleri. Kâfiyeci, Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı (Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 1187) Kitâbü’l-Envâr adlı eserinin sonunda kendi el yazısı ile olan bir icâzette çalışmalarının altmıştan fazla, aynı kütüphanede kayıtlı bir mecmuadaki icâzetnâmede ise (Lâleli, nr. 1906/3) 100’den fazla olduğunu belirtir. Çoğu risâle mahiyetindeki eserlerinin başlıcaları şunlardır: 1. et-Teysîr fî ķavâǾidi Ǿilmi’t-tefsîr. Tefsir usulüne dair bir mukaddime ile iki bölüm ve bir hâtimeden oluşan ve çok sayıda yazma nüshası bulunan eseri önce altı nüshasına dayanarak İsmail Cerrahoğlu Türkçe tercümesiyle birlikte yayımlamış (Ankara 1989), daha sonra Nâsır b. Muhammed el-Matrûdî bu baskıyı ve yedi yazma nüshayı esas alarak tekrar neşretmiştir (Dımaşk 1410/1990). 2. el-Envâr fî Ǿilmi’t-tevĥîd (Envârü’s-saǾâde fî şeĥri kelimeteyi’ş-şehâde). Çok sayıda nüshası mevcuttur (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1366/3; Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 1187/1; Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 296; Şehid Ali Paşa, nr. 2734/1). 3. el-Feraĥ ve’s-sürûr fî beyâni’l-meźâhibi’l-erbaǾati fi’l-Ǿuśûr. Mezheplerin mahiyeti, ictihad, taklid ve dört mezhep imamı hakkında bir risâledir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3577). Müellif bu eserini Neşâŧu’ś-śudûr adıyla şerhetmiştir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 1477). 4. Ħulâśatü’l-aķvâl fî ĥadîŝi “İnneme’l-aǾmâlü bi’n-niyyât” (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 525). 5. Ǿİķdü’l-ferâǿid min baĥri(taĥrîri)’l-fevâǿid. Mûcize hakkında üç soruyu ve cevaplarını ihtiva eder (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 747). 6. el-Muħtaśar fî Ǿilmi’l-eŝer. Hadis terimleriyle ilgili olup Ali Zevin tarafından Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin hadis usulüne dair risâlesiyle birlikte Risâletân fî muśŧalaĥi’l-ĥadîŝ adıyla yayımlanmıştır (Riyad 1987). 7. el-Muħtaśar fî Ǿilmi’t-târîħ. Küçük hacimli bir çalışmadır (nşr. Muhammed Kemâleddin İzzeddin, Beyrut 1410/1990). 8. Nüźhetü’l-iħvân fî tefsîri ķavlihî teǾâlâ “Yâ Lûŧu innâ rusülü rabbike” (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 413). 9. Nüźhetü’l-aśĥâb. Fâtır sûresinin son âyetinin tefsiri mahiyetinde bir risâledir (Süleymaniye Ktp., İzmirli İsmail Hakkı, nr. 3817). 10. Şerĥu’l-iǾrâb Ǿan ĶavâǾidi’l-iǾrâb. İbn Hişâm en-Nahvî’nin eserinin şerhi olup Fahreddin Kabâve tarafından Şerĥu ĶavâǾidi’l-iǾrâb adıyla neşredilmiştir (Dımaşk 1409/1988, 1993). 11. et-Terġīb fî keşfi rumûzi’t-Tehźîb. Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin Tehźîbü’l-manŧıķ ve’l-kelâm adlı eserinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2592, 2636/2 [müellif hattı]; Hamidiye, nr. 751; Hasan Hüsnü Paşa, nr. 1145; Yenicami, nr. 1176). 12. el-Ünsü’l-enîs fî maǾrifeti şeǿni’n-nefsi’n-nefîs (British Museum, Add., nr. 7519). 13. Risâle fî istiķbâli’l-ķıble (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mîkāt, nr. 530). 14. Seyfü’l-mülûk ve’l-ĥükkâmi’l-mürşid lehüm ilâ sebîli’l-ĥaķ ve’l-aĥkâm. Siyasetnâme türünde bir eserdir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2888, Şehid Ali Paşa, nr. 1353/2; Nuruosmaniye Ktp., nr. 3948). 15. Menâzilü’l-ervâĥ (nşr. Mecdî Fethî es-Seyyid, Kahire 1412/1991). 16. Kitâbü’r-Ravĥ fî Ǿilmi’r-rûĥ (Süleymaniye Ktp.,


Ayasofya, nr. 2130/2; Medine Ârif Hikmet Ktp., nr. 170). 17. en-Niseb li-ehli’l-edeb (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1906/1, vr. 1-41). 18. Seyfü’l-ķuđât Ǿale’l-buġāt (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3643/4; Hacı Mehmed Efendi, nr. 989; Şehid Ali Paşa, nr. 948/1). 19. Şerĥu’l-esmâǿi’l-ĥüsnâ (Derenbourg, III, 150). 20. et-Temĥîd fî şerĥi’t-taĥmîd (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 1188/4; diğer eserleri ve yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 139-140; Suppl., II, 140-141; et-Teysîr [nşr. İsmail Cerrahoğlu], neşredenin girişi, s. 11-43).

BİBLİYOGRAFYA:

Kâfiyeci, et-Teysîr fî ķavâǾidi Ǿilmi’t-tefsîr (nşr. İsmail Cerrahoğlu), Ankara 1989, neşredenin girişi, s. 7-45; a.e. (nşr. Nâsır b. Muhammed el-Matrûdî), Dımaşk 1410/1990, neşredenin girişi, s. 31-92; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, VII, 259-261; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, Kahire 1326, s. 48; a.mlf., Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 64, 317-318; İbn İyâs, BedâǿiǾu’z-zühûr, II, 152; Taşköprizâde, Mevzûâtü’l-ulûm, I, 574-575; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VII, 326-327; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, II, 171-173; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 169-170; K. Vollers, Fihristü’l-kütübi’l-ǾArabiyyeti’l - maĥfûža bi’l - kütübħâneti’l - Ħidîviyye, Kahire 1308, V, 145; Sicill-i Osmânî, IV, 339; Osmanlı Müellifleri, II, 4-5; H. Derenbourg, Les manuscrits arabes de l’Escurial, Paris 1928, III, 150; Brockelmann, GAL, II, 138-140; Suppl., II, 140-141; A. J. Arberry, The Chester Beatty Library, A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin 1955-62, I, 81-82; III, 8, 70; V, 95; F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 245-262, 547-580; a.mlf., “al-Kāfiyaғјī”, EI² (Fr.), IV, 432-433.

Hasan Gökbulut