KARAL, Enver Ziya
(1906-1982)
Türk tarihçisi.
Kosova’nın Osmâniye ilçesinde doğdu. Babası Ağalı Mehmed, annesi Zeyneb Hanım’dır. Balkan Savaşı sırasında ailesiyle birlikte Anadolu’ya göç ederken yolda annesi, babası ve kız kardeşi öldü. İki ağabeyinden Kâzım da yolda kayboldu. Diğer ağabeyi Mustafa ile birlikte önce Manisa’ya, daha sonra İzmir’e gitti. Alaçatı Dârüleytamı’na kaydedilen Enver Ziya (1916) Yunanlılar’ın İzmir’e girmesi üzerine (1919) Bursa’ya, orası da işgal edilince İstanbul’a nakledildi. Ortaköy ve Balmumcu dârüleytamlarında okuyarak ilk öğrenimini tamamladı (1922). Ardından Edirne Lisesi’ne parasız yatılı öğrenci olarak kabul edildi. Buradan mezun olduktan (1928) sonra devlet tarafından Fransa’ya gönderildi. Lyon Park Lisesi’nde bir yıl dil eğitimi görerek Paris Üniversitesi’nde tarih-coğrafya alanında yüksek tahsilini tamamladı (1929-1933). Seignobos’un yanında doktoraya başladıysa da hükümetin çağrısı üzerine Türkiye’ye döndü.
Enver Ziya, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yakınçağ Tarihi Kürsüsü’ne doçent olarak tayin edildi (1933). Daha sonra yeni kurulan Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yakınçağ Tarihi Kürsüsü’ne nakledildi (1940) ve profesörlüğe yükseltildi. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde iki dönem (1944-1946) dekanlık ve Ankara Üniversitesi’nde rektörlük (1948-1950) görevlerinde bulundu. İdareciliği sırasında “dil-tarih olayları” diye bilinen tasfiye hareketinde önemli rol oynadı (1948). Cumhuriyet Halk Partisi üyesi olan Karal, Maarif Vekâleti Tâlim ve Terbiye Dairesi üyeliği yaptı (1940-1944). Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ne bağlı olarak kurulan Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü müdürlüğünü uzun yıllar yürüttü. İstiklâl Harbi kahramanlarından bazılarının hâtıralarını bu enstitüde topladı. İstanbul Dârülfünunu, Türk Donanma Cemiyeti, Târîh-i Osmânî Encümeni başta olmak üzere bazı kurumlara ait arşivleri enstitüye naklettirdi. Ayrıca Erzurum ve Balıkesir kongrelerine ait zabıtları burada topladı. Türk Ortodoks hareketinin en zengin kaynaklarından sayılan Anadolu Ortodoksluk Sadası adlı gazeteyi enstitüye kazandırdı. İstiklâl Harbi’ne ait pek çok belgeyi de burada koruma altına aldı.
1960’ta ordinaryüs profesörlüğe yükseltilen Enver Ziya Karal, aynı yıl devlet başkanlığı kontenjanından kurucu meclis üyeliğine getirilerek anayasa komisyonuna başkanlık etti. 1941 yılından beri üyesi olduğu Türk Tarih Kurumu başkanlığına seçildi (1972) ve ölümüne kadar bu görevini sürdürdü. Üniversitedeki görevinden 1976’da emekliye ayrılan Karal 18 Ocak 1982’de öldü.
Yakınçağ Osmanlı tarihi ve Türkiye Cumhuriyeti tarihi üzerine pek çok konferans veren, makale ve kitabı bulunan Enver Ziya Karal’ın çalışmalarında Atatürkçülük ön planda yer alır. 1942 yılında kaleme aldığı Türkiye Cumhuriyeti Tarihi uzun yıllar lise ve üniversitelerde ders kitabı olarak okutuldu. Kemalizm’in yeni nesillere aktarılmasında öncülük eden kitap daha sonra bu konuda yazılanlara da örnek teşkil etmiştir. Atatürk’ün Nutuk’unun yeni baskılarını yaptırıp daha geniş kesimlere yayılmasını sağlayan Karal, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri adlı kitabın derlenmesine de öncülük etti. Ayrıca Atatürk’ün Selânik’te doğduğu evi Türkiye Cumhuriyeti’ne kazandırarak buranın müze yapılmasını sağladı. Atatürk ve inkılâpları konusunda verdiği konferansların bir kısmını Atatürk’ten Düşünceler (Ankara 1959), Atatürk ve Devrimler: Konferanslar ve Makaleler, 1935-1978 (Ankara 1980) adı altında yayımladı. Atatürk ve devrimleri hakkında kaleme aldığı diğer önemli kitap ve makaleleri de şunlardır: Atatürk’ün Siyaset Üzerine Düşünceleri (Ankara 1946), Atatürk ve Türk Tarih Tezi (Ankara 1946), Atatürk ve Gençlik (Ankara 1948), İnkılâp ve Laiklik (İstanbul 1954), Türk İnkılâbı ve Kadın (Ankara 1954), “Halifeliğin Kaldırılması”, Atatürk’ün Büyük Söylevi’nin 50. Yılı Bildiriler ve Tartışmalar Seminer (Ankara 1980, s. 91-97), “Devrim ve Laiklik”, Laiklik I (İstanbul 1954, s. 63-75), “Atatürk ve Klasik Düşünce”, I. Simpozyum: Klasik Çağ Düşüncesi ve Çağdaş Kültür (Ankara 1977, s. 128-137), “Atatürk” (İA, I, 719-804).
Enver Ziya Karal’ın en önemli eseri Osmanlı Tarihi’dir. Türk Tarih Kurumu’nun dünya tarihi projesine göre hazırlanan eserin ilk dört cildini İsmail Hakkı Uzunçarşılı, son beş cildini de Enver Ziya kaleme almıştır. Karal’ın yazdığı ciltler aşağıdaki başlıklar altında yayımlanmıştır: V. cilt Osmanlı Tarihi: Nizâm-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856) (Ankara 1947); VI. cilt Osmanlı Tarihi: Islahat Fermanı Devri (1856-1861) (Ankara 1954); VII. cilt Osmanlı Tarihi: Islahat Fermanı Devri (1861-1876) (Ankara 1956); VIII. cilt Osmanlı Tarihi: Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1876-1907) (Ankara 1962); IX. cilt Osmanlı Tarihi: İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı (1908-1918) (Ankara 1996). Karal, III. Selim dönemine ait bazı belgeleri de şu başlıklar altında neşretmiştir: Selim III’ün Hatt-ı Hümayunları (Ankara 1942); “Osmanlı Tarihine Dair Vesikalar: Bonneval’in Osmanlı Bahriyesine Dair Raporu-Nizâm-ı Cedid Hakkında Vesikalar-Osmanlı Devleti’nin Durumuna Dair Rapor” (TTK Belleten, IV/14-15 [1940], s. 175-189); “Selim III Devrinde Osmanlı Bahriyesi Hakkında Vesikalar” (TV, I/III [Birinciteşrin 1941], s. 203-211);
“Ragıp Efendi’nin Islahat Lâyihası” (TV, I/V [Şubat 1942], s. 356-368); “Nizâm-ı Cedid’e Dair Lâyihalar” (TV, I/6 [Nisan 1942], s. 414-425; II/8 [Ağustos 1942], s. 104-111; II/11 [Şubat 1943], s. 342-351; II/12 [Nisan 1943], s. 424-432); “Ebubekir Ratıb Efendi’nin Nizâm-ı Cedîd Islahatı Hakkında Raporu” (TTK Bildiriler, Ankara 1960, s. 347-355). Enver Ziya Karal’ın Tanzimat konusunda da bazı araştırmaları bulunmaktadır: “Tanzimat’tan Önce Garplılaşma Hareketleri” (Tanzimat I, İstanbul 1940, s. 13-30); “Gülhâne Hatt-ı Hümâyununda Batının Etkileri” (TTK Belleten, XXVIII/112 [1964], s. 581-601); “Tanzimat Devrinde Rüşvetin Kaldırılması İçin Yapılan Teşebbüsler” (TV, I/I [Haziran 1941]); “Mehmet Namık Paşa’nın Hal Tercümesi” (TV, II/9 [Kasım 1942], s. 220-227); “Zarif Paşa’nın Hatıratı” (TTK Belleten, IV/16 [1940], s. 443-498). Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831 (Ankara 1943) adlı eseri ilmî bakımdan güvenilir olmamakla birlikte alanında tek eser olma özelliğini hâlâ korumaktadır.
Karal’ın Osmanlı-Fransız ilişkilerine dair araştırmaları da şunlardır: Fransa, Mısır ve Osmanlı İmparatorluğu (1767-1802) (İstanbul 1938); Halet Efendi’nin Paris Büyükelçiliği (1800-1802) (İstanbul 1940); “Halet Efendi Avrupa’yı Nasıl Görüyor?” (TDl., I/6 [Mart 1952], s. 313-316); “Yunan Adalarının Fransızlar Tarafından İşgali ve Osmanlı-Rus Münasebetleri” (Tarih Semineri Dergisi, sy. 1 [İstanbul 1937], s. 100-125).
Enver Ziya Karal’ın ayrıca bazı kitap ve makaleleri de mevcut olup bunlar arasında şu çalışmalar sayılabilir: Tarih Notları: Makaleler Konferanslar ve İncelemeler (İstanbul 1940); “İngiltere’nin Akdeniz Hakimiyeti Hakkında Vesikalar” (TV, I/III [Ekim 1941]); “Kayserili Mehmet Dayı ile Giritli Mustafa Dayı Nam Yoldaşların Amerika ve Avrupa Seyahatları” (Tarih Semineri Dergisi, sy. 2 [İstanbul 1938], s. 219-222); “Yavuz Sultan Selim’in Oğlu Şehzade Süleyman’a Manisa Sancağını İdare Etmesi İçin Gönderdiği Siyasetname” (TTK Belleten, VI/21-22 [Ankara 1942], s. 37-44); “Osmanlı Tarihine Dair Vesikalar” (TV, IV/14-15 [1940], s. 175-189); “İsmet İnönü I. Ölüm Yıldönümü Hatırası” (TTK Belleten, XXXIX/153 [1975], s. 17-23). Karal’ın Türk Ansiklopedisi, İslâm Ansiklopedisi ve Britannica’da yayımlanmış çeşitli maddeleri de bulunmaktadır. Tek tercümesi ise Yakın Doğu Ticaret Tarihi adlı eseridir (Ankara 1975, W. Heyd, Histoire du commarce du Levant).
BİBLİYOGRAFYA:
Fahri Çoker, Türk Tarih Kurumu: Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, Ankara 1983, s. 485-500; Haldun Taner, “Atatürkçü Bir Cartesien”, Ölürse Ten Ölür, Canlar Ölesi Değil, Ankara 1986, s. 272-275; Niyazi Berkes, Unutulan Yıllar (haz. Ruşen Sezer), İstanbul 1997, s. 107, 407, 431, 460, 466, 468, 484; Mete Çelik, Üniversitede Cadı Kazanı. 1948 DTCF Tasfiyesi ve Pertev Naili Boratav’ın Müdafaası, İstanbul 1998, s. 17, 22, 24-26, 28, 81, 101, 110, 111, 115, 118, 124, 133, 182-186, 206, 217; Akis, sy. 347, Ankara 1961, s. 7-11; Uluğ İğdemir, “Karal’ın Ardından”, TTK Belleten, XLVI/182 (1982), s. 237-238; Şevket Aziz Kansu, “Karal İçin”, a.e., s. 245-246; I. Mélikoff, “In Memoriam Enver Ziya Karal”, Turcica, XV, Paris 1983, s. 7-12; Kurtuluş Kayalı, “Türk İnkılap Tarihi Öğretiminin Yeniden Şekillenmesi Üzerine”, TT, X/56 (1988), s. 47-56; a.mlf., “Hilmi Ziya Ülken, Dil-Tarih Hocaları ve 1948 Tasfiyesi”, a.e., XI/63 (1989), s. 50-56; Seçil Karal Akgün, “Ord. Prof. Enver Ziya Karal’ın Yapıtları ve Yaşam Öyküsü”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi: OTAM, sy. 5, Ankara 1994, s. 535-555.
Mahmut H. Şakiroğlu