KÂŞİFÜLGITÂ, Ca‘fer b. Hızır

(جعفر بن خضر كاشف الغطاء)

Kâşifü’l-gıtâ’ Ca‘fer b. Hızır b. Yahyâ en-Necefî (ö. 1228/1813)

Merci-i taklîd Şiî âlimi.

1156’da (1743) Necef’te doğdu. Arap asıllı Benî Mâlik kabilesine mensup olan babası, Hille’nin Cenâce veya Cenâciye (Kanâkiye) köyünden Necef’e göç eden tanınmış bir âlimdi. Ca‘fer burada ve Kerbelâ’da tahsil gördü. İlk eğitimini babasından aldıktan sonra Muhammed Mehdî Fütûnî, Muhammed Takī-i Devrakī, Muhammed Bâkır Vahîd Bihbehânî, Bahrülulûm-i Tabâtabâî gibi âlimlerin derslerini


takip etti. Özellikle fıkıh ve usulü alanında derinleşti. Şeyh-i Ekber ve Şeyh Necefî unvanları yanında bilhassa Keşfü’l-ġıŧâǿ Ǿan ħafiyyâti mübhemâti’ş-şerîǾati’l-ġarrâǿ adlı eserinden dolayı kendisine verilen Kâşifülgıtâ lakabıyla şöhret buldu. Irak’ta ilim ve dinî önderlikle tanınan soyu da Kâşifülgıtâ ve Âl-i Kâşifülgıtâ lakaplarıyla anılır.

1186 (1772) ve 1199 (1785) yıllarında iki defa hacca giden Kâşifülgıtâ, hocası Bahrülulûm-i Tabâtabâî’nin 1212’de (1797) vefatı üzerine Irak, İran ve diğer birçok yerdeki Şiîler’in merci-i taklîdi oldu; dinî alandaki şöhreti yanında içtimaî ve siyasî nüfuzu da arttı. Vehhâbîler’in XIX. yüzyılın başlarında Necef’e yönelik saldırılarını halkı silâhlandırarak önledi. Osmanlı Devleti ve İran’daki Kaçar yönetimiyle iyi ilişkiler kuran Kâşifülgıtâ, Bağdat Valisi Ali Paşa ve Kaçar ordusu arasında meydana gelen çatışmalarda ara buluculuk yaptı. 1222’de (1807) İran’a yaptığı seyahat sırasında Tahran’da Feth Ali Şah’a yukarıda anılan Keşfü’l-ġıŧâǿ adlı eserini takdim etti.

Kâşifülgıtâ, Şîa Usûlî ekolünün önde gelen simalarından hocası Vahîd Bihbehânî’nin bir takipçisi olarak Ahbârîler’le sert tartışmalara girdi. Özellikle Ahbârî ekolünün son temsilcilerinden Mirza Muhammed b. Abdünnebî Nîsâbûrî bu tartışmalar üzerine Tahran’a giderek Feth Ali Şah’a sığındı. Kâşifülgıtâ, Keşfü’l-gıŧâǿ Ǿan meǾâyibi Mîrzâ Muĥammed Ǿadüvvi’l-Ǿulemâǿ adlı bir eser yazarak şaha gönderdi ve ardından el-Ĥaķķu’l-mübîn fî taśvîbi’l-müctehidîn ve taħŧıǿeti cühhâli’l-Aħbâriyyîn adlı kitabını kaleme aldı. Mirza Muhammed buna karşı es-Śayyıĥa bi’l-ĥaķ Ǿalâ men elĥade ve tezendaķa adıyla bir reddiye yazdıysa da Tahran’da tutunamadı ve Kâşifülgıtâ’nın ölümünden sonra oğlu Mûsâ b. Ca‘fer ile mücadelesi sürdü. Nihayet onun verdiği fetva ile Kâzımeyn’de halk tarafından öldürüldü.

İçtimaî ve siyasî faaliyetleri yanında telif ve öğretimle de meşgul olan Kâşifülgıtâ’nın yetiştirdiği talebeler arasında Cevâd Âmilî, Muhammed Hasan Necefî, Âgā Muhammed Takī Necefî, Muhammed Bâkır İsfahânî, Ahmed Ahsâî gibi âlimler bulunmaktadır. Kâşifülgıtâ 22 Receb 1228’de (21 Temmuz 1813) Necef’te vefat etti (Âgā Büzürg-i Tahrânî, Ŧabaķātü aǾlâmi’ş-ŞîǾa, II/1, s. 251; Muhammed Hüseyin Kâşifülgıtâ, s. 162). Bazı kaynaklarda doğum tarihi 1146 (1733) ve 1154 (1741) olarak verildiği gibi 1227 (1812) yılında öldüğü de kaydedilmektedir.

Eserleri. 1. Keşfü’l-ġıŧâǿ Ǿan ħafiyyâti mübhemâti’ş-şerîǾati’l-ġarrâǿ. Müellifin fıkıh ve usulüne hâkimiyetini, hüküm istinbatındaki kabiliyetini ortaya koyan önemli bir eserdir. Birçok defa basılmış (Tahran 1271, 1317), müellifin oğlu Hasan Kâşifülgıtâ tarafından şerhedilip Muhammed Bâkır Lâhîcî tarafından Farsça’ya çevrilmiştir (Hüseyin Müderrisî Tabâtabâî, s. 318). 2. el-ǾAķāǿidü’l-CaǾferiyye. Bir önceki eserin başında yayımlanmış bir risâledir. 3. el-Ĥaķķu’l-mübîn fî taśvîbi’l-müctehidîn ve taħŧiǿeti’l-Aħbâriyyîn (Tahran 1306, 1316, 1319). 4. Keşfü’l-ġıŧâǿ Ǿan meǾâyibi Mîrzâ Muĥammed Ǿadüvvi’l-Ǿulemâǿ. 5. Menhecü’r-reşâd li-men erâde’s-sedâd (Necef 1343; nşr. Cevdet el-Kazvînî, Muhammed Hüseyin Kâşifülgıtâ’nın el-ǾAbeķātü’l-Ǿanberiyye adlı eserinin sonunda, Beyrut 1418/1998). Suud Kralı Abdülazîz b. Muhammed b. Suûd’un kutsal mekânları ve mezarları ziyaret edenlerin davranışlarını tenkit ettiği mektubuna cevap olarak kaleme alınmıştır. Âgā Büzürg-i Tahrânî bunun Vehhâbîler’e karşı yazılan ilk reddiye olduğunu belirtir (Ŧabaķātü aǾlâmi’ş-ŞîǾa, II/1, s. 252). 6. Buġyetü’ŧ-ŧâlib fî maǾrifeti’l-mefrûż ve’l-vâcib. Akaid ve ibadetlere dair bir risâledir. 7. et-Taĥķīķ ve’t-tenķīr fîmâ yeteǾallaķ bi’l-meķādîr. 8. Ġāyetü’l-murâd fî aĥkâmi’l-cihâd. 9. el-ĶavâǾidü’ş-ŞerǾiyye. el-Ĥaķķu’l-mübîn adlı eserinin sonunda basılmıştır (Tahran 1316). 10. Risâle fi’l-Ǿibâdâti’l-mâliyye. 11. Şerĥu’l-ĶavâǾid. Allâme Hillî’nin eserinin ticaretle ilgili bölümünün şerhidir. 12. MecmûǾa fıķhiyye (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Ca‘fer Bâkır Âl-i Mahbûbe, III, 137; Hüseyin Müderrisî Tabâtabâî, s. 318-319; Âgā Büzürg-i Tahrânî, eź-ŹerîǾa, tür.yer.; DMBİ, II, 102).

Kâşifülgıtâ’nın bunlardan başka kaynaklarda Mişkâtü’l-Meśâbîĥ (Bahrülulûm’un eseri el-Meśâbîĥ’e yazılan şerh), Ġāyetü’l-meǿmûl fî Ǿilmi’l-uśûl, Muħtaśaru Keşfi’l-ġıŧâǿ, Menâsikü’l-ĥac, İŝbâtü’l-fırķati’n-nâciye min beyni’l-firaķi’l-İslâmiyye adlı eserlerinin bulunduğu kaydedilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA:

Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât, II, 200-206; Tebrîzî, Reyĥânetü’l-edeb, V, 24-26; Hânbâbâ, Fihrist-i Kitâbhâ-yi Çâpî-yi ǾArabî, Tahran 1344 hş., s. 312, 741, 929; Muhammed Ali Habîbâbâdî, Mekârimü’l-âŝâr, İsfahan 1351, III, 852-856; AǾyânü’ş-ŞîǾa, IV, 99-107; Âgā Büzürg-i Tahrânî, Ŧabaķātü aǾlâmi’ş-ŞîǾa, Meşhed 1404, II/1, s. 248-252; a.mlf., eź-ŹerîǾa ilâ teśânîfi’ş-ŞîǾa, Beyrut 1403/1983, III, 133-134, 485; VII, 37-38; XI, 205; XII, 244; XIII, 131-132, 365; XVI, 16; XVIII, 45; XX, 92; XXI, 61; XXIII, 186; Ca‘fer Bâkır Âl-i Mahbûbe, Mâżi’n-Necef ve ĥâżıruhâ, Beyrut 1406/1986, III, 131-141; Hüseyin Müderrisî Tabâtabâî, Muķaddimeǿî ber Fıķh-i ŞîǾa (trc. M. Âsaf Fikret), Meşhed 1368 hş./1990, s. 61, 317-320; İshak Nakkāş, ŞîǾatü’l-ǾIrâķ (trc. Abdülilâh en-Nuaymî), Dımaşk 1996, s. 41, 107, 345, 380-381, 437, 439; Muhammed Hüseyin Kâşifülgıtâ, el-ǾAbeķātü’l-Ǿanberiyye fi’ŧ-ŧabaķāti’l-CaǾferiyye (nşr. Cevdet el-Kazvînî), Beyrut 1418/1998, s. 30-180; W. Madelung, “Kāѕћif al-Җћiŧāǿ”, EI² (İng.), IV, 703; Hasan Yûsufî Eşkûrî, “Âl-i Kâşifü’l-ġıŧâǿ”, DMBİ, II, 100-102.

Ahmet özel