KASÎM
(القصيم)
Suudi Arabistan’ın Necid mıntıkasında bulunan idarî bölge.
Rûme vadisinin Nüfûdüssir çölüne açıldığı kesimde yer alan, kuzeyden güneye 135, doğudan batıya 90 km. boyutlarında verimli bir bölge olup merkezi Büreyde (nüfusu 316.500, 2001 tah.) ve ikinci önemli şehri Uneyze’dir (nüfusu 116.000, 2001 tah.). 58.046 km²’lik bir alanı kaplayan Kasîm bölgesinin 2001 yılında tahmini nüfusu 955.900 idi.
Câhiliye döneminde Esed, Abs, Temîm, Fezâre ve Kilâb gibi kabilelerin yaşadığı Kasîm dolayları kabileler arası savaşlara (eyyâmü’l-Arab) sahne olmuştur. Hz. Peygamber’in vefatıyla baş gösteren dinden dönme olaylarında buradaki bazı kabileler irtidad etmişlerse de daha sonra Hâlid b. Velîd’in saflarına katılmışlardır. Bölgenin iskânı, özellikle Büreyde ve Uneyze şehirlerinin teşekkülü XVI. yüzyıla rastlar. Kasîm’den Züheyr b. Ebû Sülmâ ile oğlu Kâ‘b b. Züheyr, Muhammed b. Abdullah el-Avnî ve Muhammed b. Ali el-Arfec gibi büyük şairler çıkmıştır.
Kasîm uzun süre Reşîdîler ve Suûdîler’in mücadele alanı olmuş, Osmanlı hâkimiyetinin zayıfladığı dönemlerde bu aileler etkili hale gelmiştir. XIX. yüzyılda bir ara Vehhâbîler’in kontrolüne geçen Kasîm, Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa’nın oğlu İbrâhim Paşa tarafından 1817’de tekrar Osmanlı idaresi altına alındı. 1819 yılında İbrâhim Paşa’nın Kasîm’de bir temsilci bırakarak geri dönmesi üzerine Abdullah b. Suûd’un oğlu Türkî b. Abdullah harekete geçerek bölgede hâkimiyet kurdu, daha sonra yerini oğlu Faysal b. Türkî aldı. Faysal 1848’de Osmanlı Devleti’nin hâkimiyetini tanıdı ve ardından Necid kaymakamı tayin edildi. Yerine geçen oğlu Abdullah b. Faysal Osmanlı Devleti’ne bağlı kaldı. Bağdat Valisi Midhat Paşa 1871’de Necid mutasarrıflığını kurdu. Eylül 1872’de Kasîm Cebelişemmer, Büreyde ve Uneyze ile birlikte Medine muhafızlığına bağlandı. Bölge bir süre, Suûdî ailesine karşı güç mücadelesi veren Reşîdî Emîri Muhammed b. Reşîd’in hâkimiyetinde kaldı. Reşîdî emîri 1885 yılında Suûd b. Faysal’ın oğlu Muhammed tarafından bölgeden çıkarıldıysa da 1891’de Suûd kuvvetlerine karşı galip geldi ve böylece Kasîm bölgesi dahil bütün Orta Arabistan Osmanlı Devleti’ne bağlı olan Reşîdîler’in eline geçti. Ancak Suûd ailesinin Kasîm için iddiaları hep devam etti.
1905 Ocağında 3000 kişilik bir Osmanlı ordusu Müşir Ahmed Feyzi Paşa kumandasında Necef’ten hareket ederek Kasîm’e geldi; Medine’den 750 kişi ve bir kısım toplar destek için bu kuvvete katıldı. Bâbıâli tarafından Abdurrahman b. Faysal’ın güney Necid bölgesi kaymakamı olduğu tasdik edilirken (8 Şubat 1905) Reşîdîler’in emîri Abdülazîz b. Müt‘ib, kendisinin Hâil tarafında kalması ve başka yerlere karışmaması için uyarıldı. Buna karşılık Necid Emîri Abdurrahman da Osmanlılar’ın Kasîm’de teşkilâtlanmasına karşı çıkmadı. Birkaç ay içerisinde Kasîm bölgesi tamamen Osmanlı idaresine geçti ve 20 Temmuz 1905’te bölge Basra’ya bağlı bir mutasarrıflığa dönüştürülerek mutasarrıflık ve kumandanlığına Mirlivâ Sâmi Paşa getirildi. Büreyde kaza merkezi oldu ve Sâlih b. Hasan b. Mühennâ buraya kaymakam tayin edildi. Bu arada Reşîdîler ile Suûd ailesi arasında mücadele devam etti. 11 Nisan 1906’da İbn Suûd tarafı galip gelince Abdülazîz b. Müt‘ib öldürüldü. Abdülazîz b. Abdurrahman, Kasîm’de bulunan Türk kuvvetlerini dikkate almadan Osmanlı Devleti’nin Büreyde kaymakamı Sâlih b. Hasan’ı tutuklatarak Riyad’da hapse attırdı. Suûdî ailesinin Kasîm’e hâkim olması üzerine Medine’den gelen Sâmi Paşa, İbn Suûd’la yaptığı anlaşmayla bölgeyi askerden arındırdı. Buna karşılık Büreyde ve Uneyze’ye birer müfreze yerleştirildi ve Osmanlı bayrağı asıldı; ayrıca her yıl buralardan Medine hazinesine belli bir miktar vergi gönderilmesi karara bağlandı (1907). Bu arada Suûdî ailesiyle temas halinde olan İngilizler de bölgeye siyasî temsilci gönderdiler. 1913 yılına kadar Suûdîler’in yönetiminde zâhiren Osmanlı Devleti’ne bağlı kalan bölge daha sonra Suûdî Krallığı’nın bir vilâyeti durumuna getirildi.
BİBLİYOGRAFYA:
Hemdânî, Śıfatü Cezîreti’l-ǾArab (nşr. Muhammed b. Ali el-Ekva‘ el-Hivâlî), Riyad 1397/1977, s. 289, 311; G. F. Sadleir, Diary of a Journey Across Arabia (1819), Bombay 1866, s. 95-100, 121-131, 139, 141; Osman b. Bişr en-Necdî, ǾUnvânü’l-mecd fî târîħi Necd, Riyad 1971, I, 108-129; II, 101-103; Cevdet, Târih, IX, 249-256, 302-308; X, 95-103, 252; XII, 93-102; Delîlü’l-Ħalîc (Târih), III, 1618-1708; V, 3646-3652; Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, Târîħu Necd, Kahire 1343, s. 22-23; Bekrî, MuǾcem, I, 12-14; Muhammed b. Büleyhid, Śaĥîĥü’l-aħbâr, Kahire 1370, I, 151; G. A. Wallin, Travels in Arabia (1845-1848), Cambridge 1979, s. 147, 197, 204; Muhammed b. Nâsır el-Ubûdî, el-MuǾcemü’l-coġrâfî: Bilâdü’l-Ķaśîm, Riyad 1979, I, 23-217; IV, 1719-1720; Emîn er-Reyhânî, Mülûkü’l-ǾArab, Beyrut 1987, s. 604-613; Arabian Boundaries, Primary Documents 1853-1957 (ed. R. Schofield - G. Blake), Oxford 1988, II, 516-517, 545-546; Cemal Kutay, Necid Çöllerinde Mehmed Akif, İstanbul 1992, s. 25-98; Zekeriya Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hakimiyeti, Ankara 1998, s. 52, 135, 171 vd., 184; A. Grohmann, “Kasîm”, İA, VI, 389-390; R. Headley, “Burayda”, EI² (İng.), I, 1312-1313; G. Rentz, “al-Ķaśīm”, a.e., IV, 717.
Mustafa L. Bilge