KAYS b. HATÎM
(قيس بن الخطيم)
Ebû Yezîd Kays b. el-Hatîm (Sâbit) b. Adî b. Amr el-Evsî (ö. m. 620)
Medineli şair.
Câhiliye devrinde doğdu. Evs kabilesinin Benî Zafer koluna mensuptur. Dedesi Adî’nin Abdülkayslı bir kişi tarafından öldürülmesinin ardından babası Hatîm de intikamını alamadan Hazrecli Mâlik adında biri tarafından öldürüldü. Kays’ı annesi Kureybe bint Kays büyüttü. Büyüyünce dede ve babasının katledildiğini öğrenen Kays, babasının katilini Medine’de, dedesinin katilini Zülmecâz’da bulup öldürdü. Şiirlerinde övünerek söz ettiği bu olaylar (Dîvân, s. 41-52), daha sonraki dönemlerde epik unsurların karışmasıyla bir yiğitlik destanı mahiyetine bürünmüştür (Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, III, 4-8). Daha çok bununla tanınan Kays, Evs ve Hazrec kabileleri arasındaki savaşlara katıldı; kılıcı ve şiirleriyle kabilesini savundu. Bu savaşların birinde yaralanarak sakat kaldı. Şiirlerinde özellikle Evs-Hazrec arasında geçen Buâs savaşından sıkça söz eder. Şiirleri tarihî yönden olduğu kadar töre ve geleneklere temas etmesi bakımından da önem taşır.
Kays b. Hatîm’in müslüman olmadığı, eşi Havvâ bint Yezîd’i müslüman olduğu için tâciz ettiği, ancak Hz. Peygamber’in ikazı üzerine bundan vazgeçmeye söz verdiği, bu sebeple Resûl-i Ekrem’in onun hakkında, “Sözünün eri çıktı” dediği rivayet edilir. Ancak şiirlerinde İslâmiyet ve Hz. Peygamber’le ilgili hiçbir işaretin bulunmayışı bu rivayetin uydurulmuş olması ihtimalini düşündürmektedir (EI2 [İng.], IV, 835). Kays hicretten önce Hazrec kabilesinin kararıyla intikam için öldürülmüştür. Son nefesini vermeden yerine Yezîd b. Avf’ın öldürülerek intikamının alındığı kaydedilir (Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, III, 12-13).
Kays’ın iki kızından Leylâ, Resûl-i Ekrem Medine’ye gelince kızlarıyla birlikte gidip ona biat etmiştir. Leylâ, Hz. Peygamber’e biat eden ilk kadın olup ezvâc-ı tâhirâta da dahil olmuştur. Kays’ın oğullarından Yezîd, Uhud Gazvesi’nde yaralanınca, Hz. Peygamber ona “Câsir” (yiğit) unvanını vermişti. Bir ara Kûfe valiliği de yapan diğer oğlu Sâbit, Hz. Ali ile birlikte Cemel, Sıffîn, Nehrevan savaşlarına katılmış, kendisi Yevmü’l-Cisr’de, üç oğlu da Yevmü’l-Hârre’de şehid düşmüştür.
Hayatının çoğunu Medine’de geçiren Kays, şiirlerinde şehirli zevk ve üslûbu ile bedevî şiir özelliklerini birleştirmiştir. Şiirlerinde hamâse, hiciv, fahr ve gazel temalarıyla başarılı savaş ve kadın tasvirleri, ayrıca yer yer hikemiyat gözlenir. Başta Hassân b. Sâbit ile Abdullah b. Revâha olmak üzere, zamanındaki Hazrecli şairlerin hemen hepsiyle şiir atışmaları (münâkazât) yapan Kays’ın birçok şiiri bestelenip okunmuştur (a.g.e., III, 14-26). Bazı eleştirmenler onun şiirlerini Hassân’ınkilerden üstün kabul eder (Cumahî, I, 228). Ebû Zeyd el-Kureşî Cemhere’sinde Kays’ı dördüncü tabaka şairleri arasında saymış, bir kasidesini de “müzehhebât” kategorisine dahil etmiştir. Kays b. Hatîm’in yaklaşık 300 beyitten ve yirmi üç kaside ve kıtadan oluşan divanı İbnü’s-Sikkît rivayetiyle zamanımıza intikal etmiştir. Divanın İngilizce tercümesiyle birlikte ilk neşrini Tadeusz Kowalski gerçekleştirmiş
(Leipzig 1914), daha sonra Nâsırüddin el-Esed (Kahire 1381/1962) ve İbrâhim es-Sâmerrâî - Ahmed Matlûb (Bağdad 1381/1962) tarafından yayımlanmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Kays b. Hatîm, Dîvân (nşr. Nâsırüddin el-Esed), Beyrut 1387/1967, s. 41-52; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 9-31; Cumahî, Fuĥûlü’ş-şuǾarâǿ, I, 228-231; Muhammed b. Habîb, Esmâǿü’l-muġtâlîn (nşr. M. Abdüsselâm Hârûn), Kahire 1954, II, 274; Ebû Abdullah el-Yezîdî, el-Emâlî, Haydarâbâd 1367, s. 79, 100-101; Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, el-Eġānî, Beyrut 1986, III, 3-26; Âmidî, el-Müǿtelif, s. 321-322; Ebû Zeyd el-Kureşî, Cemhere, Bulak 1308, s. 123; Şerîf el-Murtazâ, Emâli’l-Murtażâ (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1373/1954, s. 541; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 292-294; Brockelmann, GAL, I, 28; Suppl., I, 56; T. Kowalski, “Ķays b. al-Қћātim”, EI² (İng.), IV, 835-836; T. Bauer, “Qays Ibn al-Қћātim”, Encyclopedia of Arabic Literature, London 1998, II, 636.
İsmail Durmuş