KAYS b. ZERÎH
(قيس بن ذريح)
Ebû Zeyd Kays b. Zerîh b. Sünne b. Huzâfer el-Kinânî (ö. 68/687)
Platonik aşkı terennüm eden Arap şairi.
4 (625) veya 5 (626) yılında doğdu (Sezgin, II/3, s. 157). Hz. Hüseyin’in sütkardeşidir. Dayısı Amr b. Sünne de şairdir. Kinâne kabilesine mensup olan Kays’ın aşireti Medine civarındaki çölde yaşıyor, ailesi ise Medine’de ikamet ediyordu. Kays, bir gün
Kâ‘b b. Huzâa kabilesinin yaşadığı bölgeden geçerken su istemek üzere bir çadırın kapısına vardığında karşısına Hubâb el-Kâ‘biyye’nin kızı Lübnâ çıktı ve görür görmez ona âşık oldu. Bir müddet sonra Kays duygularını Lübnâ’ya anlatınca onun da aynı duyguları taşıdığını öğrendi. O günden sonra Kays, Lübnâ ile ilgili şiirler söylemeye, bu şiirler her tarafa yayılıp dilden dile dolaşmaya başladı. Kays, Lübnâ ile evlenmek isteyince babası şiddetle karşı çıktı. Bunun üzerine Kays Hz. Hüseyin’e giderek yardımcı olmasını rica etti ve Hz. Hüseyin iki gencin evlenmesini sağladı.
Anne ve babası, çocukları olmadığını bahane ederek eşini boşaması için Kays’a baskı yaptılar. Neticede evlilik sona erdiyse de Kays’ın aşkı iyice alevlendi, Lübnâ’nın başkasıyla evlenmesi onu daha da etkiledi ve aşkını anlatan şiirler söylemeye başladı. Bir seyahat sırasında Lübnâ’ya benzeyen ve aynı adı taşıyan Fezâre kabilesine mensup bir kızla evlendi; ancak ilk eşini unutamadığından huzura kavuşamadı. Kays’ın Lübnâ ile tekrar evlendiği, bu evlilikten önce veya sonra öldüğü şeklinde çelişkili rivayetler vardır. Ondan önce ölen Lübnâ’nın kabri başında bir şiir söylediği, burada kendinden geçtiği, baygın vaziyette evine getirildiği, kendine gelemeden vefat ettiği ve Lübnâ’nın yanına defnedildiği de rivayet edilmektedir (Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, IX, 210; Kütübî, III, 208). Tâhâ Hüseyin, bu hikâyenin Cemîl-Buseyne ve Mecnûn-Leylâ hikâyeleri gibi tamamen hayal mahsulü olmadığını, konusunu gerçek hayattan aldığı için insanî yönünün ağır bastığını, akıl ve mantık örgüsünün güçlü olduğunu ifade eder (Ĥadîŝü’l-erbiǾâǿ, I, 204-216).
Cemîl ve Kays b. Mülevvah (Mecnûn) gibi Emevî devrinin platonik (uzrî) aşkı terennüm eden en meşhur şairlerinden olan Kays b. Zerîh’in şiirlerinin hemen hemen tamamı Lübnâ’ya dairdir. Kolay anlaşılır ve sağlam yapılı olan şiirleri aşk ateşiyle yanan bir gönülden yükselen feryatlar, ince anlam ve derin duygular taşır. İsimleriyle şiirlerindeki vezin-kafiye benzerliği, Lübnâ ve Leylâ isimlerinin yer değiştirmesi veya intihal sebebiyle Kays’ın birçok beyit ve kıtası Mecnûn’a nisbet edilmiştir (Ebû Ali el-Kālî, I, 136-137; Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, IX, 185, 208, 213).
Edebiyat kitaplarıyla biyografi ve antolojilerde bazı kıta ve beyitlerine rastlanan Kays’ın divanı zamanımıza tam olarak ulaşmamıştır. Divanın Berlin (nr. 7519/1) ve Manchester’deki (nr. 445/3) yazmaları sadece bazı şiirlerini kapsar. Şairin uzun bir kasidesi, Ebû Abdullah Muhammed er-Râşidî el-Emevî’nin Kitâbü’t-Taśrîĥ fî şerĥi ķaśîdet(ey) Küŝeyyir ve İbn Źerîĥ adlı eserinde (Escurial Library, nr. 1409) şerhedilmiştir. Aĥsenü mâ yemîlü min aħbâri’l-Ķayseyn ve Cemîl adlı anonim eserde (Cambridge, nr. 14) ona dair bazı haber ve şiirler yer alır. Çeşitli kaynaklarda bulunan şiirleri Hüseyin Nassâr (baskı yeri yok, 1379/1960), Emîl Bedî‘ Ya‘kūb (Beyrut 1414/1993) ve Yûsuf Îd (Dîvânü’l-Ǿuźriyyîn içinde, Beyrut 1413/1992, s. 367-413) tarafından neşredilmiştir. Kays b. Zerîh hakkında Abdülmecîd ed-Desûkī ve Hüseyin Nassâr birer çalışma yapmıştır (bk. bibl.).
BİBLİYOGRAFYA:
Kays b. Zerîh, Dîvân (nşr. Emîl Bedî‘ Ya‘kūb), Beyrut 1414/1993, neşredenin girişi, s. 9-24; İbn Kuteybe, eş-ŞiǾr ve’ş-şuǾarâǿ (de Goeje), s. 399-400; Ebû Ali el-Kālî, el-Emâlî, Kahire 1344/1926, I, 136-137; II, 75-77; Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, el-Eġānî, IX, 174-213; Âmidî, el-Müǿtelif, s. 120; Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, III, 204-208; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, I, 182; Dâvûd-i Antâkî, Tezyînü’l-esvâķ, Beyrut 1986, I, 83-96; Ahmed Ferîd Rifâî, ǾAśrü’l-Meǿmûn, Kahire 1928, II, 152-163; Brockelmann, GAL, I, 43; Suppl., I, 81; Abdülmecîd ed-Desûkī, Ķays ve Lübnâ, Beyrut 1948; Tâhâ Hüseyin, Ĥadîŝü’l-erbiǾâǿ, Kahire 1962, I, 204-216; Şevkī Dayf, Târîħu’l-edeb, II, 364-367; Hüseyin Nassâr, Ķays ve Lübnâ şiǾr ve dirâse, Kahire 1963; Sezgin, GAS (Ar.), II/3, s. 157-158; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, I, 424-427; C. Zeydân, Âdâb, I, 291-292; Seyyid Hasan Kurûn, “Fî Ĥâşiyeti’l-Emîr”, ME, LVI/12 (1984), s. 1947-1954.
Hüseyin Tural